پیش‌بینی تاثیرات لانینو در ایران درگفت‌و‌گو با هدایت فهمی
ایران چقدر در معرض لانینو است؟
به اعتقاد هدایت فهمی کارشناسان حوزه آب، کشورهایی مثل ایران که به لحاظ جغرافیایی در منطقه خشک و نیمه‌خشک قرار دارند بیشتر از پدیده لانینو تاثیر می‌پذیرند و برای همین باید این پدیده آب و هوایی را برای امسال در ایران جدی گرفت. معاون مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو در عین حال می‌گوید به غیر از وقوع پدیده‌هایی مثل ال‌نینو و لانینو در ایران، تغییر اقلیم مساله بسیار مهمی است که در ایران اتفاق افتاده است و باعثشده است که برخی مناطق کشور طی روندی میزان بارش‌هایشان با افت مواجه شده و این احتمال وجود دارد که در آینده هم دیگر به وضعیت سابق‌شان برنگردند.
طبق بررسی‌ها و پیش‌بینی مرکز اقیانوس‌شناسی آمریکا قرار است زمستان امسال زمستانی گرم و کم‌بارش باشد، فرآیند و پدیده‌ای که به نام لانینو در ادبیات هواشناسی شناخته می‌شود. سال گذشته پدیده آب و هوایی دیگری به نام ال‌نینو در سطح جهان رخ داد که سیلاب‌ها و بارش‌های زیادی را به دنبال داشت و ایران هم از اثرات آن بی‌نصیب نماند و در پاییز و زمستان سال گذشته به دلیل بارش‌های نسبتاً زیاد برخی از استان‌ها با خسارت‌های جدی ناشی از سیل و سیلاب‌ها مواجه شدند اما امسال وقوع پدیده لانینو که عکس ال‌نینو عمل می‌کند و باعث بالا رفتن دما و پایین آمدن میزان بارندگی می‌شود جدی به نظر می‌رسد و سوالاتی مثل اینکه آیا لانینو به ایران خواهد رسید؟ چقدر باید لانینو را در ایران جدی گرفت؟ آیا لانینو خشکسالی را که ایران ذاتاً به لحاظ جغرافیایی با آن روبه‌رو است تشدید خواهد کرد؟ یا اینکه اگر لانینو در ایران اتفاق بیفتد مساله بحران کم‌آبی جدی‌تر از گذشته خواهد بود؟ را به ذهن متبادر می‌کند. برای پاسخ به این سوالات و همین‌طور موضوعاتی دیگر در این زمینه به سراغ هدایت فهمی، معاون مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو و
کارشناسان حوزه آب رفتیم. به اعتقاد فهمی کشورهایی مثل ایران که به لحاظ جغرافیایی در منطقه خشک و نیمه‌خشک قرار دارند بیشتر از پدیده لانینو تاثیر می‌پذیرند و برای همین باید این پدیده آب و هوایی را برای امسال در ایران جدی گرفت. معاون مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو در عین حال می‌گوید «به غیر از وقوع پدیده‌هایی مثل ال‌نینو و لانینو در ایران، تغییر اقلیم مساله بسیار مهمی است که در ایران اتفاق افتاده است و باعث شده است که برخی مناطق کشور طی روندی میزان بارش‌هایشان با افت مواجه شده و این احتمال وجود دارد که در آینده هم دیگر به وضعیت سابق‌شان برنگردند، از این جهت باید توجه داشت که پارامترهای مختلفی در تعیین یک وضعیت آب و هوایی برای کشور موثر است و نمی‌توان پیش‌بینی آب و هوایی در ایران را صرفاً بر اساس پدیده‌هایی مثل ال‌نینو و لانینو انجام داد.» فهمی در بخش دیگری از صحبت‌های خود تصریح می‌کند امروز مساله کم‌آبی در جامعه به عنوان یک دغدغه عمومی مطرح است اما هنوز گفتمان واحدی برای مقابله با بحران کم‌آبی شکل نگرفته است.
در ابتدا توضیح می‌دهید که لانینو به چه پدیده آب و هوایی اطلاق می‌شود و چه تفاوت‌هایی با پدیده ال‌نینو دارد که سال گذشته شاهد آن بودیم؟
به پدیده‌هایی مثل ال‌نینو و لانینو اصطلاحاً الگوهای دورپیوند گفته می‌شود. در کره زمین در مجموع حدود 30 الگوی دورپیوند وجود دارد که هر یک از الگوها از اختلاف فشار و اختلاف دما در مقیاس اقیانوسی و جو به وجود می‌آیند و عمل می‌کنند. یکی از این الگوها که معمولاً به دنبال یکدیگر اتفاق می‌افتد الگوی دورپیوند ال‌نینو و لانینو است. معمولاً قبل از آنکه ال‌نینو رخ بدهد بادهای تجاری از مناطق نیمه‌استوایی پرفشار به سمت مناطق استوایی کم‌فشار می‌وزند. الگوی وزش بادهای تجاری هم معمولاً این‌گونه است که معمولاً چند ماه قبل از ال‌نینو از جنوب شرقی نیمکره جنوبی به سمت جنوب غربی می‌وزند، روندی که در نتیجه باعث انباشته شدن آب‌های گرم در غرب اقیانوس آرام در منطقه استوایی نزدیکی فیلیپین و اندونزی می‌شود، چنین حالتی اختلاف سطح آب در غرب و شرق اقیانوس را به وجود می‌آورد.
بعد از مدتی این فرآیند ضعیف می‌شود و آب گرم‌شده از غرب به سمت شرق بازمی‌گردد و گرم‌شدن و انباشته شدن آب در سواحل اکوادور و پرو را به دنبال دارد، در اینجا اختلاف ارتفاع سطحی بین ناحیه شرق و غرب اقیانوس آرام به وجود می‌آید و اختلاف دمایی تا حدود 5 /3 درجه یعنی افزایش دما در سواحل آمریکای جنوبی شکل می‌گیرد، این فرآیند منجر به رخ دادن و به وجود آمدن پدیده ال‌نینو می‌شود، یعنی آب‌های گرم به آمریکای جنوبی می‌رود اما در حالت عادی بادهای تجاری، آب‌های گرم را به طرف مناطق استوایی یعنی فیلیپین می‌برند. وقتی این بادها به طرف آمریکای جنوبی می‌وزد توفان‌ها و سیل‌های عظیمی اتفاق می‌افتد و بسیاری از مناطق جهان را تحت تاثیر خود قرار می‌دهد. بر اساس بررسی‌هایی که انجام شده در سال‌هایی که الگوی دورپیوند ال‌نینو اتفاق می‌افتد آن سال به لحاظ آب و هوایی یا ترسالی است یا سال معمولی یعنی به هیچ‌وجه وقتی ال‌نینو رخ می‌دهد با خشکسالی روبه‌رو نخواهیم بود و پس از ال‌نینو که دوره زمانی‌اش می‌تواند تا سه سال هم به طول بینجامد فاز خنثی شروع می‌شود که معمولاً دوره زمانی آن از چند ماه تا یک سال است.
اما فاز لانینو عکس ال‌نینو است، اگر لانینو شروع شود آب‌های گرم در منطقه شرق استرالیا با ناپایداری‌های شدیدی همراه می‌شود و ممکن است در منطقه جنوب آسیا سیل‌ها و توفان‌های عظیمی اتفاق بیفتد. این یک پدیده و الگوی الاکلنگی است که در سال‌های مختلف تکرار شده است و بررسی‌ها نشان داده است هر زمان در ایران لانینو شدید داشته‌ایم آن سال ترسالی نداشته‌ایم و معمولاً خشکسالی است.
با توجه به توضیحاتی که ارائه کردید آیا سال گذشته ال‌نینو به طور کامل در ایران اتفاق افتاد و اینکه آیا امسال باید منتظر رخ دادن لانینو در ایران باشیم؟
سال گذشته ال‌نینو قوی اتفاق افتاده بود و در مهرماه سال گذشته وزارت نیرو پیش‌بینی‌هایی را مبنی بر وقوع سیل‌های سنگین انجام داد که اتفاقاً سال گذشته سیل‌های سنگینی در ایران داشتیم و اگر ال‌نینو همچنان قوی ادامه پیدا می‌کرد این احتمال وجود داشت که سیل‌های مخرب در زمستان سال گذشته و حتی بهار امسال هم ادامه داشته باشد.
سال گذشته با بارش‌هایی که اتفاق افتاد در کل کشور خشکسالی نداشتیم و به وضعیت عادی به لحاظ بارش نزدیک شدیم. امسال هم شدت وقوع لانینو یکی از پارامترهایی است که تعیین می‌کند که وضعیت این پدیده در ایران چگونه باشد. اما نکته‌ای که باید روی آن تاکید کرد این است که نمی‌توان با پارامترهای دورسنجی مثل ال‌نینو و لانینو برای کشور پیش‌بینی آب و هوایی انجام داد چرا که در مجموع 30 الگوی دورپیوند وجود دارد و باید آنها را بر اساس مدل‌هایی بررسی کنیم که هر منطقه از کدام الگو متاثر می‌شود و بعد بر اساس مدل به دست آمده می‌توان پیش‌بینی انجام داد، بنابراین اینکه فقط بخواهیم با لانینو و ال‌نینو پیش‌بینی بارش، ترسالی یا خشکسالی را انجام دهیم، کافی نیست.
بر اساس بررسی پیش‌بینی‌های انجام‌شده امسال لانینو در چه سطحی در ایران رخ خواهد داد؟
در گذشته معمولاً این‌گونه بوده است که در سال‌هایی که لانینوهای سخت اتفاق می‌افتد آن سال با خشکسالی همراه می‌شود و می‌توان انتظار داشت که اگر لانینو شدیدی داشته باشیم خشکسالی بیشتری در ایران داشته باشیم هر چند پدیده لانینو ماه به ماه و فصل به فصل پایش می‌شود و تغییراتی در فرآیند آن حاصل می‌شود که این تغییرات در شدت لانینو موثر است.
سطح جغرافیایی و گستردگی لانینو معمولاً در دنیا چگونه است؟
تاثیرات لانینو در نقاط مختلف دنیا یکسان نیست و معمولاً این‌گونه است که در عرض‌های جغرافیایی خاصی مثل عرض‌های میانه شدت بیشتری نشان می‌دهد و ایران هم به دلیل اینکه در منطقه خشک و نیمه‌خشک قرار دارد تا حد بسیار زیادی می‌تواند تحت تاثیر این پدیده قرار بگیرد و مثلاً اروپا که در منطقه پر بارش قرار دارد تاثیرات کمتری از لانینو خواهد گرفت اما به هر حال نکته حائز اهمیت این است که سنجش و پیش‌بینی آب و هوای یک کشور تنها با الگویی مانند لانینو امکان‌پذیر نیست.
ایران در سال‌های نه‌چندان دور با مساله خشکسالی روبه‌رو بوده و اکنون به اعتقاد بسیاری از کارشناسان با بحران کم‌آبی مواجه است. اکنون با آمدن لانینو به ایران آیا مساله خشکسالی شدت بیشتری خواهد گرفت؟
این‌گونه نیست که با خشکسالی مضاعفی مواجه شویم، در سال‌های قبل هم که خشکسالی داشته‌ایم کنارش در دوره‌هایی لانینوهای شدید هم وجود داشته است. ایران کشوری است که ذاتاً در منطقه خشک و نیمه‌خشک واقع شده است و به غیر از وقوع پدیده‌هایی مثل ال‌نینو و لانینو تغییر اقلیم هم در ایران به وجود آمده است و برخی مناطق طی روندی بارششان کاهش پیدا کرده است و این احتمال وجود دارد که در آینده وضعیت تثبیت‌شده بارششان همین میزان فعلی باشد و دیگر بعضی مناطق کشور به میزان متوسط بارش‌های گذشته بازنگردند. در حال حاضر برخی از مناطق کشور تا 10 درصد میزان بارششان کاهش پیدا کرده که این خود ناشی از یک تغییر اقلیم است. تغییر اقلیمی که باعث بالا رفتن دما و میزان تبخیر شده است.
آیا وزارت نیرو و سایر دستگاه‌های مربوطه سیاست‌ها و تدابیر لازم را برای مواجهه با خشکسالی احتمالی در سال جاری در نظر گرفته‌اند؟
دو مجموعه کار و اقدام در وزارت نیرو به موازات هم در حال پیگیری و انجام است، اول تنظیم سیاست‌های کلی آب است، سیاست‌هایی که در راس آن کاهش مصارف و مدیریت تقاضا انجام شده است و همچنین به فرهنگ استفاده درست از آب و اصلاح الگوهای مصرف در آن توجه شده است و الگوهای مصرف بهینه در تمام بخش‌ها اعمال خواهد شد.
همچنین در کنار این اقدام مطابق مصوبه شورای عالی آب، وزارت نیرو، میزان آب قابل استفاده را برای همه بخش‌های کشور تنظیم و محاسبه کرده است و میزان آبی که باید برای صنعت، کشاورزی یا آب شرب اختصاص داده شود برنامه‌ریزی شده و به همه دستگاه‌ها ابلاغ شده است و بر اساس آن همه دستگاه‌ها موظف هستند میزان مصارف خود را با استفاده از روش‌های نوین آبیاری از جمله روش‌های آبیاری تحت فشار و محدود کردن سطح زیر کشت و بازسازی شبکه‌های آب‌رسانی شهری کاهش دهند تا کشور از مرحله بحران آب خارج شود.
یکی از سیاست‌های وزارت نیرو این است که با یک برنامه‌ریزی باید حداکثر 60 درصد منابع آب تجدیدشونده خود را مصرف کنیم در حالی که اکنون بالای 88 درصد از منابع آبی تجدیدشونده‌مان را مصرف می‌کنیم. از این لحاظ ما در یک مرحله بحرانی قرار داریم و بنابراین باید مصارفمان را با ابزارهایی که مصرف کمتری می‌برند کاهش دهیم. همچنین در اقتصاد آب باید قیمت‌ها را واقعی کنیم تا برای صرفه‌جویی انگیزه به وجود بیاید. در زمینه کشاورزی که بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آب در کشور است حتماً باید از سیستم‌های جدید آبیاری استفاده کنیم، ضرورتی است که با روش‌های مختلف از آب کمتر تولید بیشتر به وجود بیاوریم، این یک اصل است.
سال گذشته که ال‌نینو اتفاق افتاد آیا تدابیر لازم پیش‌بینی شده بود؟ چون در آن زمان شاهد خسارت‌های زیادی به دنبال برخی بارندگی‌ها و سیلاب‌ها در کشور بودیم.
وزارت نیرو در مهرماه سال گذشته یعنی قبل از شروع ال‌نینو نامه‌ای را به وزارت کشور و به شورای حوادث غیرمترقبه نوشت و همچنین به همه دستگاه‌ها و شرکت‌های زیرمجموعه وزارت نیرو هشدار داده شد تا آمادگی‌های لازم را برای ال‌نینو داشته باشند که در مناطقی خوب عمل شد و در برخی استان‌ها مثل ایلام متاسفانه با تلفاتی همراه بود. درمجموع وزارت نیرو در این دوره با برنامه عمل کرد و آمادگی برای مقابله با این پدیده به وجود آمده بود، مطمئناً باید از یک سیستم به‌روز استفاده شود که با دقت پیش‌بینی‌های لازم انجام شود.
با توجه به وضعیت بارش‌هایی که در سال‌های اخیر داشته‌ایم که نشان‌دهنده بهبود میزان بارندگی است، چرا بازهم نگرانی خشکسالی جدی است؟
ما تقریباً با 11 سال خشکسالی مواجه بوده‌ایم و برای همین نمی‌توان انتظار داشت که با یک یا دو سال بهبود بارندگی آن خشکسالی 11ساله جبران شود. در سال‌های گذشته اضافه‌برداشت‌های زیادی از آب‌های زیرزمینی و آب‌های سطحی اتفاق افتاده است که باعث شده رطوبت خاک کاهش پیدا کند برای همین با وجود بهتر شدن بارش‌ها در یکی دو سال اخیر باز هم نمی‌توان انتظار داشت که مساله کم‌آبی حل شود. البته لازم به ذکر است که با وجود بیشتر شدن بارش‌ها در سال گذشته هنوز به وضعیت ترسالی نرسیده‌ایم و هنوز دو درصد با وضعیت نرمال فاصله داریم. باید دوران طولانی ترسالی داشته باشیم تا آن دوران طولانی خشکسالی جبران شود. ضمن آنکه حتی اگر وارد ترسالی بشویم همچنان نیاز است که مصارفمان را کاهش دهیم و باید مصرف از منابع تجدیدشونده‌مان را که امروز بیش از 88 درصد میزان مصرف از آن است پایین بیاوریم.
پس در واقع در حال حاضر ایران نه در دوره ترسالی است و نه در دوره خشکسالی.
بله، در حال حاضر در وضعیت نرمال هستیم اما همچنان ناچار هستیم که مصرفمان را کاهش دهیم چرا که در درازمدت حدود 10 درصد از بارندگی‌مان را از دست داده‌ایم.
استفاده و بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی در سال‌های اخیر تاثیر بسیار جدی در بحران کم‌آبی داشته است، چقدر در دولت یازدهم برای جلوگیری از ادامه این بحران و جبران کاستی‌های گذشته اقدام شده است؟
در دوره‌های گذشته مجلس اقدامات نادرستی در این زمینه انجام شد که از جمله آن تصویب قانونی بود که به وزارت نیرو اجازه داد تا به چاه‌های غیرمجاز مجوز و پروانه بدهد که باعث وارد شدن لطماتی به آب‌های زیرزمینی شد و چاه‌های غیرمجاز زیادی در کشور حفر شد به طوری که امروز به طور متوسط هر یک ونیم کیلومتر یک چاه زده شده است. این اتفاق به این معنی است که ما سالانه شش میلیارد مترمکعب اضافه‌برداشت از آب‌های زیرزمینی داشته‌ایم.
در شرایط جدید و در دولت یازدهم شورای عالی آب تصمیم گرفت که تعادل‌بخشی آب زیرزمینی انجام شود و سالانه به میزان 11 میلیارد مترمکعب کاهش برداشت از آب‌های زیرزمینی در تمام بخش‌ها صورت بگیرد تا جبران 20 سالی شود که از آب‌های زیرزمینی اضافه‌برداشت شده و سفره‌های آبی به تعادل برسد. به این منظور برای هر دشت و هر محدوده مطالعاتی، محاسبات انجام گرفته و به همه سازمان‌ها و ارگان‌های ذی‌ربط ابلاغ شده است.
ایران به لحاظ استفاده از منابع آب‌های زیرزمینی در دنیا چه جایگاهی دارد؟
ما جزو کشورهایی هستیم که با توجه به اقلیم و منابع آبی که در اختیار داریم اضافه‌برداشت زیادی از منابع آب‌های زیرزمینی داشته‌ایم ولی تاکنون کشورهای دیگری هم بوده‌اند که چنین شرایطی را تجربه کرده‌اند، کشورهایی مثل هند و ژاپن که توانستند مصارفشان را کنترل و اصلاح کنند.
این امیدواری وجود دارد که اگر مصارفمان را کاهش دهیم و چاه‌ها را مجهز به سیستم کنترل حجمی کنیم، قطعاً می‌توانیم کاستی‌های گذشته در استفاده از آب‌های زیرزمینی را اصلاح کنیم.
در دو سه سال گذشته صحبت و بحث درباره بحران کم‌آبی و ضرورت صرفه‌جویی و توجه به این مساله بیشتر در میان مردم و در شبکه‌های اجتماعی دیده می‌شود، فکر می‌کنید چقدر امروز مساله کم‌آبی تبدیل به یک دغدغه ملی شده است؟
در حال حاضر می‌توان گفت موضوع آب تبدیل به یک دغدغه عمومی شده است و در شبکه‌های اجتماعی بحث‌های جدی در ارتباط با آب و مسائل پیرامون آن مطرح می‌شود اما مساله این است که در فرهنگ ما گفت‌وگو و دیالوگ، بیشتر به مشاجره شباهت دارد تا به گفتمان، گفتمان به این معنی که تعاملات فکری و بحث کردن درباره نقاط مشترک اتفاق بیفتد، گفت‌وگوها و مباحث ما بیشتر مشاجره است؛ اتفاقی که درباره صحبت و گفت‌وگو در مساله کم‌آبی هم رخ داده است.
باید به یک گفتمان درباره مساله کم‌آبی برسیم و بر اساس اصول مشترک استراتژی جدیدی اجرا کنیم و همگی به آن وفادار باشیم. اکنون ما در مراحل اولیه این روند هستیم و نیاز به تمرین داریم تا بتوانیم به یک گفتمان و پارادایم مشخص درباره مساله آب برسیم. امروز همه پذیرفته‌ایم که بحران آب وجود دارد و کنون باید به دنبال راه‌حل باشیم چون در مرحله‌ای هستیم که همه آسیب‌ها را می‌شناسیم و می‌دانیم بحران جدی است و لازم است به جای ذکر مصیبت و متهم کردن همدیگر به دنبال راه‌حل باشیم.
به اعتقاد شما دولت یازدهم چقدر به اهدافی که برای مقابله با بحران آب در ابتدا ترسیم کرده بود رسیده است؟
متاسفانه اهدافی که تعیین شده بود حاصل نشد. انتظار وجود داشت که در برنامه ششم توجه ویژه‌تری به مساله آب بشود اما عملاً آن چیزی که در برنامه ششم در زمینه آب اتفاق افتاده ضعف‌های بی‌سابقه‌ای حتی نسبت به برنامه‌های توسعه‌ای قبلی دارد و به نظر می‌رسد کار کارشناسی خوبی اتفاق نیفتاده است. به نظر می‌رسد علت هم این است که وقتی این برنامه در سطوح مختلف بررسی می‌شود دچار تغییرات زیادی می‌شود. باید در دولت فعلی موارد مربوط به آب در برنامه ششم اصلاح شود و سازوکارهای مناسب اجرایی در آن تعبیه شود.
باید توجه کنیم که موضوع آب یک موضوع فرادولتی است، آب برای ما حیاتی است و سرنوشت ما به آن بستگی دارد و تفاوتی ندارد که چه دولتی بر سر کار باشد. آب نقش محوری در مسائل کشور دارد و در موضوعات آمایش سرزمینی و موضوعات مربوط به توسعه و آینده غذایی و امنیت آبی کشور در آینده نقش بسیار مهمی خواهد داشت.
دیدگاه تان را بنویسید