انعکاس دیپلماسی در تراز تجاری

دو سال پیش در چنین روزهایی حسن روحانی در یازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری به عنوان هفتمین رئیس‌جمهور ایران انتخاب شد. از همان ابتدا دولت اعتدال با مشکلات عدیده‌ای از جمله تحریم‌های گسترده در حوزه بین‌المللی و تورم بالا در حوزه داخلی مواجه بود. با این حال دولت طی دو سال گذشته بارها اعلام کرده که اولویتش رفع تحریم‌های بین‌المللی و تعامل سازنده با جهان است. از این‌رو بررسی عملکرد دولت در حوزه تجارت خارجی بسیار حائز اهمیت است؛ چرا که میزان تجارت خارجی می‌تواند نشانه‌ای از میزان تعامل یک کشور با جهان باشد. با تشدید تحریم‌های بین‌المللی از سال 1390 میزان صادرات ایران، پس از سال‌ها که روند صعودی داشت، رو به کاهش گذاشت. این روند کاهشی تا اواخر دولت دهم نیز ادامه داشت به نحوی که صادرات گمرکی ایران طی سال‌های 1391 و 1392 حدود 63 /7 درصد کاهش یافت. روی کار آمدن دولت یازدهم و تغییر در ادبیات دیپلماتیک ایران و امید به بهبود روابط سیاسی و اقتصادی و لغو برخی تحریم‌ها (به‌طور مثال لغو تحریم‌ها در صنعت پتروشیمی) موجب شد تا صادرات ایران در سال 1393 مجدداً به مسیر صعودی خود بازگردد و رشد 7 /14‌درصدی را تجربه کند.

با این حال با کاهش بهای نفت و به تبع آن کاهش قیمت و تقاضای محصولات پتروشیمی و میعانات گازی میزان صادرات غیرنفتی ایران در چهارماهه نخست سال 1394 کاهش یافته است. در صورت تداوم روند کاهشی بهای نفت به نظر می‌رسد دولت مسیر دشواری برای افزایش میزان صادرات غیرنفتی در سال 1394 داشته باشد.

جایگاه ایران در تجارت جهانی در سال 1393

جدول 1 وضعیت تجاری ایران را بر اساس آخرین آمار منتشره نشان می‌دهد. همان‌طور که مشخص است سهم ایران از تجارت جهانی بسیار ناچیز است. بنا به آمار منتشره سهم ایران از صادرات جهانی تنها 34 /0 درصد است؛ این در حالی است که ایران حدود یک درصد جمعیت جهان را به خود اختصاص داده است. همچنین از نظر شاخص توانمندی تجاری نیز رتبه ایران چندان مطلوب به نظر نمی‌رسد. قطعاً مدتی زمان لازم است تا بتوان اثر مذاکرات بر تجارت ایران را مشاهده کرد. دولت امیدوار است با بهبود روابط سیاسی در عرصه بین‌المللی زمینه‌های گسترش روابط تجاری نیز افزایش یابد. اخبار منتشره پس از توافق هسته‌ای حاکی از افزایش تقاضا برای حضور در بازارهای ایران است.

انتظار برای تغییر در سهم اروپا و آمریکا در تجارت خارجی

آمارها نشان می‌دهد از آغاز به کار دولت یازدهم تاکنون تغییر محسوسی در ترکیب شرکای تجاری ایران رخ نداده است و همچنان رد پای کشورهای اروپایی در تجارت با ایران بسیار ضعیف است. در حال حاضر حدود 90 درصد ارزش تجاری ایران با کشورهای آسیایی‌ است و سهم قاره اروپا و آمریکا در سال 1393 نیز به ترتیب 4 /5 و 38 /0 درصد است. با این حال به نظر می‌رسد با نهایی شدن مذاکرات و به توافق رسیدن طرفین بر سر برنامه هسته‌ای ایران سرمایه‌گذاران اروپایی و آمریکایی که پیش از این به دلیل تحریم‌های جامعه جهانی امکان حضور در بازارهای ایران را نداشتند به کشور وارد شوند و سهم تجارتی این دو قاره در ایران را افزایش دهند.

بررسی عملکرد دولت در تجارت خارجی در چهارماهه نخست سال 1394

هرچند دولت یازدهم توانست با بهبود روابط بین‌المللی و لغو برخی تحریم‌ها در سال 1393 میزان صادرات ایران را افزایش دهد اما دیری نپایید که کاهش شدید در بهای نفت و محصولات پتروشیمی باعث شد حجم تجارت خارجی در چهار ماه نخست امسال نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش یابد. مدت زیادی از گزارش گمرک جمهوری اسلامی ایران مبنی بر آمار تجارت خارجی ایران در چهار‌ماهه نخست سال 1394 نمی‌گذرد. بر اساس این گزارش در این مدت، ارزش صادرات ایران معادل ۱۴ میلیارد و ۱۵ میلیون‌ دلار بوده است. در مقابل ارزش واردات ایران از سایر کشورها معادل ۱۳ میلیارد و ۸۲۲ میلیون‌ دلار بوده است. همچنین وزن کالاهای صادراتی کشورمان در مدت یادشده ۳۲ میلیون و ۴۴۲ هزار تن و وزن کالاهای وارداتی در این مدت نیز ۱۱ میلیون و ۳۹۲ هزار تن گزارش شده است. در عین حال، ارزش دلاری محصولات صادراتی کشورمان 20 /15 درصد و ارزش دلاری محصولات وارداتی 18 /20 درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش داشته است. البته میزان کاهش ارزش ریالی کالاهای صادراتی و وارداتی به مراتب کمتر و به ترتیب برابر 98 /4 و 32 /10 درصد است. از لحاظ وزنی نیز تجارت ایران دچار انقباض شده است. میزان صادرات ایران در مدت چهارماهه نخست سال 1394 نسبت به مدت مشابه سال قبل از لحاظ وزنی 87 /6 درصد کاهش داشته است. همچنین واردات کشورمان طی مدت مشابه با کاهش 36 /12‌درصدی مواجه شده است. نکته قابل توجه در ارائه این آمارها کاهش حجم تجاری ایران هم از لحاظ وزنی و هم از لحاظ ارزشی است. اما علت چنین کاهشی در این مدت چیست؟ بررسی اقلام صادراتی ایران به تفکیک «میعانات گازی»، «محصولات پتروشیمی (به جز نفت و گاز و تجارت چمدانی)» و «سایر کالاها» حاکی از آن است که کاهش 39 /39‌درصدی در ارزش دلاری صادرات «میعانات گازی» بیشترین تاثیر را در کاهش حجم صادرات کشورمان داشته است. همچنین صادرات «میعانات گازی» از لحاظ وزنی نیز کاهشی معادل 51 /5‌درصدی را نشان می‌دهد. همچنین صادرات «سایر کالاها» نیز با کاهش ارزش دلاری معادل 62 /6 درصد مواجه شده است. اما صادرات «محصولات پتروشیمی» برعکس دو محصول دیگر با افزایش صادرات مواجه بوده است. با این حال صادرات «محصولات پتروشیمی» به‌رغم افزایش چشمگیر 62 /38‌درصدی در وزن در مقایسه با چهار ماه نخست سال 1394، از لحاظ دلاری تنها 16 /0 درصد افزایش پیدا کرده است. بنابراین افزایش در ارزش صادراتی «محصولات پتروشیمی» نتوانسته کاهش در ارزش «میعانات گازی» و «سایر کالاها» را جبران کند و بنابراین مجموع این عوامل موجب کاهش در ارزش صادرات طی چهار ماه نخست سال 1394 شد. بنابراین علت اصلی کاهش ارزش دلاری صادرات ایران را می‌توان کاهش قیمت میعانات گازی و سایر محصولات پتروشیمی، که تحت تاثیر قیمت جهانی نفت قرار دارند، دانست. همچنین با مقایسه سهم از کل این محصولات طی مدت مشابه سال‌های 1393 و 1394 مشاهده می‌شود به‌رغم ثابت ماندن سهم وزنی میعانات گازی، از لحاظ ارزشی حدود 10 درصد کاهش ارزش را در کارنامه تجاری ایران ثبت کرده است. در مورد محصولات پتروشیمی ذکر این نکته لازم است که سهم از کل صادرات این محصول هم از لحاظ ارزشی و هم وزنی افزایش یافته است. سهم از کل صادرات «سایر کالاها» نیز از لحاظ وزنی کاهش اما از لحاظ ارزشی افزایش یافته است. در مجموع این‌گونه به نظر می‌رسد که از لحاظ ارزشی سهم میعانات گازی کاهش و سهم محصولات پتروشیمی و سایر کالاها افزایش یافته است. با این حال این تغییرات در سهم نتوانسته تاثیر کاهش ارزش دلاری میعانات گازی را خنثی کند.