آیت‌الله هاشمی تنها امام جمعه اقتصادی

صبح روز دوشنبه به دفتر کارش می‌روم، تا در رابطه با خطبه‌های نماز جمعه با او گفت‌وگو کنیم. دفتر کاری زیبا دارد و با صبر و تامل به سوال‌ها پاسخ می‌دهد. دیوارهای خانه‌ای که تبدیل به دفترش شده است با کتاب‌های مختلفی پوشیده شده است. از کتاب‌های اسلامی و فقه و اقتصادی، تا اسناد حزب توده به روایت ساواک. روحانی خوش‌صحبت و خوش‌بیانی که می‌گوید چند نوبت در نماز جمعه من افرادی آمدند و علیه من و به نفع دولت محمود احمدی‌نژاد شعار دادند، اما من در مقابل هیچ فشاری تسلیم نشدم و از نقد دولت هرگز فاصله نگرفتم.

***

اقتصاد و مسائل اقتصادی در خطبه‌های نماز جمعه چه جایگاهی دارد؟
مسائل اقتصادی از واقعیت‌های غیرقابل اجتناب زندگی و کشور ماست. مسائلی از قبیل اقتصاد خانواده، اقتصاد دولتی و ملی، اقتصاد سوسیالیستی، کمونیستی و بازار آزاد که اینها انواع و اقسام مقوله‌هایی است که در حوزه اقتصاد مورد بحث است. در همین رابطه، ائمه جمعه نیز به تناسب توان و اطلاعاتی که دارند، در حوزه موضوعات اقتصادی، سخنرانی و بحث می‌کنند. من، شخصاً به اقتصاد علاقه‌مند هستم و از ابتدا نیز - به تناسب مسائل و موضوعاتی که در کشور پیش آمده - در خطبه‌های نماز جمعه‌ام به مباحث اقتصادی پرداخته‌ام. محورهایی چون کار، اشتغال، تولید و توزیع، واردات و صادرات، استاندارد در تولیدات داخلی، صرفه‌جویی، ثروت‌اندوزی، ایجاد جریان مفید در گردش سرمایه، نقش سرمایه در بهبود وضعیت تولید و... از جمله مواردی است که در صحبت‌هایم به آنها پرداخته شده است.

مباحث اقتصادی جامعه برای ائمه جمعه از چه درجه اهمیتی برخوردار بوده است؟
نمی‌توانم بگویم مباحث اقتصادی، اولویت اول در مباحثی است که در سخنرانی‌های ائمه جمعه به آنها پرداخته می‌شود. نظر به اینکه نماز جمعه یک فعالیت عبادی و سیاسی است، طبیعی است که حوزه اول نماز جمعه، فرهنگی و حوزه دیگر آن، سیاسی است و طبیعتاً به این دو حوزه بیشتر پرداخته می‌شود. اما اقتصاد از سیاست و فرهنگ قابل جدا کردن نیست و بدون پرداختن جدی به مباحث اقتصادی، ارائه تحلیل درست در بسیاری از مباحث اقتصادی و فرهنگی، میسر نخواهد بود.

آیا در طول سال‌های بعد از انقلاب اسلامی در نماز جمعه‌ها، امام جمعه‌ای بوده است که به نحو شایسته‌ای در مورد اصلاحات اقتصادی موضع‌گیری کرده باشد و در رابطه با اقتصاد سخنرانی‌های متعددی کرده باشد؟
بین خطیبان جمعه، فردی که در خطبه‌های اقتصادی خیلی مسلط است، آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی است. آیت‌الله هاشمی دارای نگرش فراگیری در مباحث عبادی، سیاسی و اقتصادی است. ایشان به اقتصاد، خیلی خوب می‌پردازد ولی این معنایش این نیست که نگرش او، تک‌‌بعدی است بلکه ایشان فردی است که حتی به مسائل اجرایی نیز خیلی مسلط است و بهتر است بگوییم همه‌جانبه است. آیت‌الله هاشمی در خطبه‌هایشان هم به مسائل عبادی، سیاسی، فرهنگی می‌پرداخت و هم به مسائل و موضوعات اقتصادی.

با این وجود مباحث و موضوعات سیاسی جایگاه ویژه‌ای در خطبه‌های نماز جمعه دارد و این نقد مطرح است که ائمه جمعه خیلی کم به مباحث اقتصادی می‌پردازند و توجه کافی و لازم را به این مقوله مهم ندارند.
باید توجه کنیم که تحولات سیاسی، آهنگ سریع‌تری نسبت به تحولات اقتصادی دارد و ملموس‌تر از تحولات اقتصادی است و لذا روال طبیعی کاری ائمه جمعه، پرداختن به مسائل سیاسی است اما اگر در یک برهه زمانی، یک چالش مهم یا معضل جدی اقتصادی پیش بیاید، قطعاً ائمه جمعه به آن می‌پردازند. البته، باید دقت کرد که چگونگی و گستره پرداختن به این مباحث، به تناسب اطلاعات و آشنایی هر یک از خطبای جمعه با حوزه مباحث اقتصادی، متفاوت خواهد بود. به طور کلی، به تناسب تحولات سیاسی، فرهنگی و اقتصادی کشور، ائمه جمعه در خطبه‌هایشان به این مقوله‌ها می‌پردازند. برای نمونه، در حوزه مباحث اقتصادی، برخی مسائل مورد اهتمام جامعه بوده و اثرات آنها در زندگی مردم ملموس است. مباحثی چون گرانی و ارزانی اجناس، نیاز مردم به تامین کالاهای اساسی و بررسی تبعات تحریم‌های اقتصادی، از جمله مباحثی است که اکثر ائمه جمعه در خطبه‌هایشان به این موضوعات اشاره می‌کنند.

واکنش دولت‌ها به خطبه‌ها و سخنان شما در نماز جمعه چگونه است؟ آیا پیش آمده که خطبه‌ای داشته باشید و بعد فردا وزیری به صحبت‌هایتان واکنش نشان داده و ناراحت شده باشد؟
چه در زمان دولت اصلاحات و چه در دوران دولت موسوم به اصولگرا، در مقابل خطبه‌های نماز جمعه شمیرانات، واکنش‌های متفاوتی وجود داشته است. معمولاً نخستین واکنش‌ها به خطبه‌های هر هفته را در مطبوعات دولتی آن هفته شاهد بوده‌ام. هر دولتی معمولاً با استفاده از مطبوعاتی که در اختیار دارد به انتقادات مطروحه در خطبه‌های نماز جمعه یا دیگر تریبون‌ها پاسخ داده و عکس‌العمل نشان می‌دهند. البته گاهی هم از طرق دیگری، برخی گله و شکایت‌ها مطرح می‌شود.
باید بگویم نسبت به انتقاد، هم دولت مدعی اصلاح‌طلبی یعنی دولت خاتمی واکنش نشان می‌داد و هم دولت موسوم به اصولگرا یعنی دولت احمدی‌نژاد. اما دولتی که یک مقداری ظرفیت انتقاد را داشت و انتقادها را تحمل می‌کرد، بیشتر دولت اصلاحات بود. اوایل دوره اصلاحات، همه روزنامه‌ها هر انتقادی را می‌شد، پوشش می‌دادند و حتی گاهی خطبه‌های انتقادی من، تیتر صفحه اول برخی مطبوعات اصلاح‌طلب می‌شد. در حقیقت، تحمل‌شان نسبت به انتقاد زیاد بود. البته، اواخر دولت آقای خاتمی، تحمل انتقادات قدری کمتر شد، به این معنا که تلاش می‌کردند نقدها را پوشش ندهند. ولی دولت موسوم به اصولگرا، معتقدم این دولت اصلاً تحمل نقد را نداشت و بهتر است بگویم بی‌تحمل‌ترین دولت نسبت به نقد در ایران، دولت‌های نهم و دهم بوده‌اند. این دو دولت آستانه تحملش از همه دولت‌های روی کار آمده در جمهوری اسلامی پایین‌تر بوده است. هر کجا کمترین نقدی صورت می‌گرفت، عکس‌العمل نشان می‌دادند. دنبال حذف و نشان دادن عصبانیت و ناراحتی خودشان از نقدها بودند. دولت‌های نهم و دهم در مقابل نقدها بی‌تابی می‌کردند و تحمل نداشتند. آنچه در اختیارشان بود برای حدف صدای مخالف به کار می‌گرفتند. نقدهای مطرح‌شده در خطبه‌های نماز جمعه را در رسانه‌هایشان پوشش نمی‌دادند و هر رسانه‌ای هم که نقدها را پوشش می‌داد، با آن رسانه برخورد می‌کردند. حتی در حد قطع سهمیه کاغذ آن روزنامه یا مجله. به طور کلی دولت نهم و دهم به نظر من کم‌تحمل‌ترین دولت‌ها در حوزه نقد به حساب می‌آمد.

آیا به صورت خصوصی هم به شما تذکر می‌دادند که در خطبه‌هایتان در مورد برخی مسائل و اشخاص صحبت نکنید یا باید حتماً در مورد موضوعی خاص حرف بزنید؟
در برخی موارد اتفاق افتاده است که از طریق برخی مقامات مسوول شهرستان، نکاتی را مطرح می‌کردند. البته همان‌گونه که گفتم، در دوران آقای خاتمی، انصافاً تحمل‌شان بیشتر بود و برای مثال اگر موضوعی بود، مسوولان مطرح می‌کردند، در مورد آن، بحث می‌کردیم و اگر قانع می‌شدند اعتراض را ادامه نمی‌دادند و حتی در برخی از موارد، قانع شده و همراه می‌شدند. اما در دوره حاکمیت دولت گذشته، به هیچ‌‌وجه انتقادات تحمل نمی‌شد. حتی آدم جمع می‌کردند تا در نماز جمعه شلوغ کنند و نماز جمعه را به هم بریزند و شعار دهند برای اینکه فرضاً این خطیب جمعه احمدی‌نژاد را قبول ندارد یا منتقد خط‌مشی دولت است.

منظور شما این است که حتی ممکن است آزادی ائمه جمعه هم در برخی دوره‌ها محدود شود؟
به این شکل که شما مطرح می‌کنید، نه. چون آزادی، دست دولت نبوده و نیست. خطیبان جمعه، تابع دولت نیستند ولی حامی دولت قانونی هستند. البته شاید تا حدی با ایجاد فشار سیاسی توسط یک دولت یا برنامه‌ریزی جهت اختلال در یک نماز جمعه، برخی محدودیت‌ها برای خطبای جمعه پیش آید، اما به عنوان مثال، بنده هرگز در مقابل این فشارها تسلیم نشدم. چند نوبت در نماز جمعه شمیرانات، افرادی آمدند و علیه من و به نفع دولت احمدی‌نژاد شعار دادند و در شعارهایشان، به من بی‌احترامی کردند. آنجا که بیان نقدی را لازم دانستم، هیچ‌گاه در مقابل هیچ فشاری تسلیم نشدم و از نقد دولت، هرگز فاصله نگرفتم. به عبارت دیگر فشارهای سیاسی دولت‌ها هرگز من را تسلیم نکرده و همواره ایستادگی کرده‌ام. انصافاً در برخی موارد، فشارها خیلی بالا بود. سازمان‌دهی برای بر هم زدن نماز جمعه و همچنین، سایر بداخلاقی‌های سیاسی در شهرستان که به هدف متوقف کردن صدای نقد برخاسته از تریبون نماز جمعه صورت می‌گرفت. انصافاً به لحاظ اخلاق سیاسی در طول تاریخ انقلاب اسلامی، دولت نهم و دهم، بدترین کارنامه را دارا بوده است.

در دولت یازدهم وضعیت نقد در خطبه‌های نماز جمعه به چه شکل است و آیا اتفاقات گذشته افتاده است؟
تا حالا هیچ‌گونه اعتراضی من نشنیده‌ام. در مقابل نقدهای مطرح‌شده هم، تا الان ایستادگی نشده یا در مقابلش عکس‌العملی نشان داده نشده است. اعضای کابینه دولت یازدهم در مقابل انتقادات مطرح‌شده، تا به حال موضع‌گیری تندی نداشته‌اند.

نظارت شورای سیاستگذاری ائمه جمعه، بر رفتار و عملکرد شما در خطبه‌ها به چه صورت بوده است؟
شورای سیاستگذاری ائمه جمعه در چارچوب سیاست‌های کلی نظام فعالیت و نظارت دارد. اگر امام جمعه یا خطیبی از سیاست‌های کلی نظام فاصله بگیرد، به او تذکر داده می‌شود. اما اگر در چارچوب وظایف قانونی‌اش کار کرده باشد، طبیعی است که تذکری ندارد.

به نظر می‌رسد نماز جمعه شاهد آن میزان شور و شوق بالای اوایل برگزاری نمازجمعه نیست.
در نمازهای جمعه هم ریزش وجود داشته است و هم رویش. که این امر متناسب با خطبه‌های نماز جمعه بوده است، متناسب با عملکرد خطیب جمعه، ریزش‌ها و رویش‌ها رخ می‌دهد. ما در برخی نماز جمعه‌های کشور می‌بینیم شور و نشاط و ازدحام زیادی وجود دارد و در کنارش، ریزش‌ها را هم می‌بینیم. هر خطیبی که به مسائل نو و به‌روز پرداخته و به جوان‌ها توجه کرده، نیازسنجی کرده و متناسب با نیاز جوانان بحث کرده، طبیعتاً نماز جمعه‌اش شلوغ‌تر شده و مورد استقبال مردم قرار گرفته و در مقابل، هر خطیبی که به این مساله توجه نکرده، در نمازهای جمعه‌اش ریزش داشته است. برای نمونه، در نماز جمعه شهر اردبیل این رویکرد اتخاذ شده و خطبه‌های نماز جمعه، مورد استقبال مردم و جوانان قرار گرفته است. به طور کلی باید بگویم هر امام جمعه‌ای که نوگرایی داشته است، موفق شده است جوانان و مردم را جذب کند. البته این موضوع فصلی هم هست. به این معنی که نمازهای جمعه در ماه رمضان و محرم رویش دارند. البته، متاسفانه در نماز جمعه تهران، ریزش زیاد شده است. متناسب با جمعیت تهران، نماز جمعه تهران مخاطب زیادی ندارد. خطبه‌ها را گوش می‌دهم، متاسفانه در برخی موارد، نیاز مردم و خصوصاً نسل جوان در نظر گرفته نشده و متناسب با نیازهای جامعه مطالب اولویت‌بندی نمی‌شود. غالباً خطیبان جمعه در نماز جمعه تهران موقت بوده و در برخی حوزه‌ها ضعیف هستند و به همین جهت، نماز جمعه تهران قابل نقد است. متاسفانه بعد از مقام معظم رهبری و آیت‌الله هاشمی، خیلی کم در نماز جمعه تهران شاهد تحول مثبت برای قانع کردن افکار عمومی و پاسخگویی به نیاز افکار عمومی بوده‌ام.
یکی از نقدهایی که به ائمه جمعه تهران وارد است این است که معمولاً اخبار را از بولتن‌های خبری پیگیری می‌کنند ولی سایت‌ها و روزنامه‌های مختلف را رصد نمی‌کنند و لذا گاه به نظر می‌رسد که یک سویه موضع‌گیری می‌شود. چون عموماً ائمه جمعه تهران، موقت هستند، لذا مکانی برای مراجعه مردم ندارند تا مردم پیشنهادات و نظرات‌شان را با آنها در میان بگذارند. موضوع دیگر این است که به نظر می‌رسد، برخی ائمه جمعه تهران به علت مشغله کاری زیاد، نمی‌توانند برای ایراد خطبه‌هایشان فرصت و وقت کافی اختصاص دهند. اگر خطبه‌ای می‌خواهد قانع‌کننده باشد و نیاز مردم را پوشش دهد باید قبل از ایراد مورد مطالعه قرار بگیرد. من از برخی خطبه‌هایی که در نماز جمعه تهران مطرح می‌شود، احساس می‌کنم پشت مسائل مطرح‌شده، مطالعه عمیقی نیست و این کاستی در مطالعه فراگیر برای تهیه خطبه‌های نماز جمعه، یکی از اشکال‌های جدی است. البته سلیقه و دیدگاه خطیبان جمعه هم موثر است. متاسفانه یکی از عوامل ریزش در نماز جمعه تهران، تندروی برخی خطبا‌ست. اگر گاهی تندروی در نماز جمعه می‌شود این تندروی در افکار عمومی تاثیرگذار است. هر خطیبی تندروی کند حوزه نماز جمعه را با کاستی روبه‌رو می‌کند.
شما اخبار و اطلاعات‌تان را از کجا به دست می‌آورید؟
اخبار را از تلویزیون و سایت‌ها پیگیری می‌کنم. سایت‌هایی مانند ایلنا، ایسنا و... روزنامه هم، هر روز صبح، جمهوری اسلامی را می‌بینم و سعی می‌کنم برخی روزنامه‌های دو طرف را نیز ببینم. گاهی روزنامه اعتماد و گاهی کیهان. از هر دو جناح، تندترین‌هایشان را مطالعه می‌کنم. اخبار شبکه‌های خارجی را از روی اینترنت می‌بینم.

با توجه به این دلایلی که در پاسخ به سوال قبل مطرح کردید، عده‌ای معتقدند که اگر آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی مسوولیت خطبه‌های نماز جمعه را بار دیگر به عهده بگیرد، شاهد پر‌شور و نشاط شدن نماز جمعه و رویش‌های جدیدی در نماز جمعه تهران می‌شویم.
آیت‌الله هاشمی هم، یک نفر است و اگر ایشان برگردند، در یک حوزه مشکل حل می‌شود و ریزش کمتر می‌شود، ولی خطبای مختلفی در نماز جمعه تهران هستند و آیت‌الله هاشمی به تنهایی نمی‌تواند هر هفته در نماز جمعه حضور پیدا کند. من احساس می‌کنم مدیریتی که سخنرانان قبل از نماز جمعه را تعیین می‌کند شاید دقت کافی ندارد که از چه افرادی دعوت کند که بتوانند جوان‌ها را جذب کنند و به نیاز روز مردم و به خصوص جوانان توجه کنند.

خودتان تمایل دارید جزو خطیبان نماز جمعه تهران باشید؟
من در شمیران امام جمعه هستم و تمایلی به ایفای نقش به عنوان خطیب موقت را ندارم. علت هم این است که موقت بودن به معنای این است که دو ماه یک بار صحبت کنم. خب بهتر این است که تریبون خودم را که دائمی است داشته باشم.

با این وجود افرادی مثل شما و آیت‌الله هاشمی می‌توانند جو نماز جمعه تهران را از یکدستی فعلی و ریزش دور کنند و شاهد فضایی باشیم که همه جناح‌ها و افراد را پوشش دهد.
درست است. با تمام اینها، اگر دستور داده شود مخالفتی ندارم که گاهی برای ایراد خطبه به نماز جمعه تهران بروم البته در صورتی که حضرت آقا دستور بدهند، فقط ایشان. من سربازم، هرکجا دستور بدهند انجام وظیفه و فرمانبرداری می‌کنیم.

حجم مراجعات مردمی به شما بعد از روی کار آمدن دولت یازدهم تفاوتی داشته یا مانند گذشته است؟
خیلی تفاوتی ایجاد نشده است. در دولت روحانی، به دلیل مشکلات اقتصادی ناشی از عملکرد دولت‌های نهم و دهم، تعداد مراجعات برای رفع نیازهای اقتصادی بیشتر شده است. مشکلاتی ناشی از گرانی و تورم و در مقابل مراجعات زیادی هم داشته‌ام که رضایت داشته‌اند. نوعاً مراجعاتی که دارم یا مربوط به دستگاه‌های اجرایی است که باید مجوز صادر کنند که در صدور مجوز تعلل می‌کنند. یا مردم می‌خواهند وام بگیرند، یا مراجعه می‌کنند برای حل مشکلات اداری در ثبت یا منازعاتی که حقوقی است، مسائل ملکی و ثبتی هم جزو مراجعات است. در رابطه با رسیدگی نیز به هیچ وجه من سفارش نمی‌کنم. از اول انقلاب تا به حال من توصیه کسی را به نهاد یا سازمانی نکرده‌ام. در نامه‌هایم می‌نویسم در چارچوب قانون باشد.

یک سال از عمر دولت یازدهم می‌گذرد آیا از عملکرد دولت یازدهم راضی هستید؟
احساسم این است که تیم اقتصادی دولت یازدهم، تورم را توانسته مهار کند. آثار مهار تورم هم پیداست. امسال در قیمت‌ها تقریباً افزایش زیادی نداشته‌ایم. ثبات و آرامش را در بازار اقتصادی و حوزه اقتصادی احساس کرده‌ایم. به نظر می‌رسد برنامه‌ریزی‌ها عاقلانه است. البته مشکلاتی وجود دارد. انصافاً در حوزه توزیع سبد کالا و دور دوم هدفمندی یارانه‌ها کاستی‌هایی بوده است. ارائه سبد کالا به آن صورت، کار درستی نبود. دولت یازدهم باید تصمیم بگیرد و اجرا کند. باید یارانه‌ها به نیازمندان داده می‌شد. این دولت باید بدون تعلل افراد نیازمند واقعی را که عمدتاً تحت پوشش کمیته امداد، بنیاد شهید، بهزیستی و سایر موسسات خیریه رسمی هستند در کشور زیر نظر بگیرد و به آنها یارانه دهد. دولت باید یارانه را به افراد نیازمند می‌داد و به مرور زمان به حجم افراد یارانه‌بگیر اضافه می‌کرد. نکته دیگر این است که دولت یازدهم نتوانسته است از درون خودش، به موقع آفت‌زدایی کند. احساسم این است که برخی از حلقه‌های جریان انحراف در درون دولت یازدهم باقی ‌مانده یا نفوذ کرده‌اند. باید این دولت، ساختار جریان انحراف را هر چه هست و مهره‌هایش را شناسایی و جا‌به‌جا می‌کرد و دولت خودش را از مهره‌های جریان انحراف که در حال توطئه هستند و وفادار به جریان انحراف هستند، پاکیزه می‌کرد. مهره‌های جریان انحرافی در هر پستی که هستند طبق دستورات حلقه اصلی جریان انحرافی عمل می‌کنند. اگر این مهره‌ها در دولت بمانند قطعاً در درازمدت برای دولت یازدهم مشکلات زیادی ایجاد می‌کنند. به عبارت دیگر بدنه جریان انحرافی در دولت یازدهم باید شناسایی شود. آنهایی که به دولت اعتدال وفادار نیستند شناسایی و تصفیه شوند. ملاحظه‌کاری در این زمینه به ضرر دولت یازدهم است.