کم‌تنوع و پرتوقع

در فرآیند توسعه اقتصادی، نقش صادرات به عنوان یکی از متغیرهای کلیدی و اثرگذار اجتناب‌ناپذیر بوده و به همین دلیل توسعه صادرات از جمله صادرات غیرنفتی برای کشورها به ضرورتی غیرقابل انکار بدل شده است.

اهمیت این موضوع و تاثیر آن بر رشد اقتصادی کشور ما در حالی است که پس از روی کار آمدن دولت یازدهم و شکل‌گیری انتظارات به نفع بهبود فضای اقتصادی کشور و همچنین به فرجام رسیدن برنامه جامع اقدام مشترک بین ایران و گروه 1+5 و آمد و شدهای بی‌نظیر هیات‌های تجاری در کنار موفقیت دولت در زمینه کاهش تورم به عنوان یکی از بلایای تولید داخلی و ثبات نسبی بازار ارز، انتظار بر آن بود تا میزان صادرات ما به سایر کشورها از بهبود قابل توجهی برخوردار باشد. شکل‌گیری اتفاقات خوب در فضای اقتصادی ایران اما به دلیل همزمانی با کاهش شدید قیمت نفت و کاهش تجارت جهانی، کار دولت و بخش خصوصی را در زمینه توسعه صادرات سخت‌تر از پیش کرد تا جایی که آمارهای موجود در زمینه صادرات غیر نفتی حکایت از روند نه‌چندان مناسب صادرات غیرنفتی طی سال‌های 92 تا 95 دارد. این یادداشت بررسی وضعیت کلی صادرات در سال‌های 92 تا 95 را در دستور کار دارد. ترکیب صادرات از جهت سهم بخش‌های عمده و مهم اقتصاد و همچنین به تفکیک کشورهای عمده طرف معامله با ایران می‌تواند جالب باشد.

بررسی وضعیت کلی صادرات

صادرات غیرنفتی کالا با احتساب میعانات گازی در سال 92 معادل 41628 میلیون دلار و معادل وزنی 93886 هزار تن و بدون احتساب میعانات گازی 31552 میلیون دلار و وزن 81102 هزار تن بوده است.

در این سال قریب به 75 درصد از کل صادرات کشور تنها به شش کشور چین، عراق، امارات متحده عربی، هند، افغانستان و ترکیه صادر شده است و این مساله نخستین نکته‌ای را که گوشزد می‌کند، عدم تنوع در صادرات و کشورهای طرف تجارت است. نمودار 1 سهم کشورها از کل صادرات ایران در سال 92 را نشان می‌دهد. در سال 93 کل صادرات غیرنفتی کشور شامل کالاها و میعانات گازی معادل 50561 میلیون دلار رقم خورده است که نسبت به سال قبل 21 درصد رشد را از نظر ارزشی نشان می‌دهد. همچنین از نظر وزنی 100758 هزارتن در این سال کالا و میعانات گازی صادر شده است که نسبت به سال قبل هفت درصد رشد نشان می‌دهد. لازم است عنوان شود که پیشران رشد 21‌درصدی ارزش دلاری کالاها در این سال نسبت به سال قبل ناشی از رشد 36‌درصدی صادرات میعانات گازی، 32‌درصدی پتروشیمی و 37‌درصدی کشاورزی است. این درحالی است که بخش صنعت و معدن دراین سال رشد منفی را نسبت به سال 92 تجربه کرده‌اند. محاسبات سال 93 اگر بدون احتساب میعانات ‌گازی شکل گیرد، نشان‌دهنده ارزش صادرات غیرنفتی معادل 36556 میلیون دلار است که نسبت به سال قبل 15 درصد رشد نشان می‌دهد. همچنین در این سال چین با سهم 25‌درصدی از کل صادرات کشور، عراق با سهم 18‌درصدی و امارات با سهم 11‌درصدی از کل صادرات کشور، اصلی‌ترین شرکای تجاری ما به حساب می‌آیند. پنج قلم عمده صادراتی در این سال شامل پروپان با ارزش 2279 میلیون دلار، متانول با ارزش 1477 میلیون دلار، بوتان با ارزش 1469 میلیون دلار، پلی‌اتیلن گرید فیلم با ارزش 1418 میلیون دلار و قیر نفت با ارزش 1324 میلیون دلار می‌شود. در سال 94 صادرات کالا با احتساب میعانات گازی معادل ارزشی و وزنی 42415 میلیون دلار و 93520 هزارتن بوده است که نسبت به سال 93 به ترتیب هفت درصد از لحاظ وزنی و 16 درصد از نظر ارزشی کاهش نشان می‌دهد. کاهش 16‌درصدی در ارزش دلاری صادرات غیرنفتی در سال 94 را می‌توان در اثرکاهش 4 /52‌درصدی میعانات گازی به دلیل افت شدید قیمت نفت، کاهش 37‌درصدی در بخش معدن به دلیل کاهش شدید قیمت مواد معدنی و کاهش 14‌درصدی در بخش کشاورزی و همچنین در بخش فرش و صنایع دستی دانست. درصورتی که میعانات‌گازی را از صادرات غیرنفتی در سال 94 خارج کنیم، کل ارزش دلاری و وزنی صادرات به ترتیب معادل 35751 میلیون دلار و 77572 هزارتن خواهد بود که نسبت به سال قبل کاهش دو‌درصدی در ارزش دلاری کالاها و کاهش چهار‌درصدی در وزن کالاهای صادراتی را نشان می‌دهد. جدول 1 خلاصه‌ای از وضعیت صادرات غیرنفتی سال‌های 92 تا 94 را ارائه می‌دهد.

اقلام عمده صادراتی در سال 94 شامل گازهای نفتی و هیدروکربورهای گازی به ارزش 1580 میلیون دلار، پروپان 1422 میلیون دلار، قیر نفت با ارزش 1239 میلیون دلار، پلی‌اتیلن گرید فیلم با 1108 میلیون دلار و محصولاتی از آهن و فولاد به ارزش 1092 میلیون دلار است. با توجه به اینکه طی سال‌های 92 تا 94 رشد چندانی در صادرات غیرنفتی شاهد نبوده‌ایم، نمودار 2 نیز حکایت از از دست رفتن سهم کشورهای اصلی طی این این چند سال دارد. در شش‌ماهه نخست سال 95، 59131 هزار تن کالا با احتساب میعانات گازی از کشور صادر شده است که معادل 21750 میلیون دلار بوده است که نسبت به مدت مشابه سال قبل نشان‌دهنده رشد شش‌درصدی در ارزش کل صادرات و رشد 46 /25‌درصدی از نظر وزنی است. در این میان میعانات گازی با کاهش 4 /3‌درصدی در وزن و 13‌درصدی در ارزش دلاری مانعی برای جهش هرچه بیشتر در ارزش صادرات کالاهای غیرنفتی بوده است. اقلام عمده صادراتی در شش ماهه نخست سال 95 شامل گازهای نفتی و هیدروکربورهای گازی به ارزش 836 میلیون دلار، سایر روغن‌های سبک و فرآورده‌ها جز بنزین 687 میلیون دلار، پروپان 636 میلیون دلار، محصولاتی از آهن یا فولاد غیرممزوج 473 میلیون دلار و متانول به ارزش 448 میلیون دلار است.

صادرات به تفکیک کشورهای عمده طرف معاملات با ایران

جدول 2 تغییر در سهم کشورهای اصلی واردکننده کالاها و میعانات گازی از ایران را در بازه زمانی 92 تا 94 نشان می‌دهد. 36 درصد کاهش در ارزش وزنی صادرات غیرنفتی چین، 20 درصد کاهش در ارزش وزنی صادرات غیرنفتی به عراق نشان‌دهنده از دست رفتن این دو بازار مهم برای کالاهای ایرانی است. در نمودار 3 تغییر در سهم کشورها از کل صادرات ایران طی سال‌های 92 تا نیمه اول 96 بررسی شده است. به وضوح مشاهده می‌شود در تمام این سال‌ها جز سال 93 شاهد از رفتن بازار چین و در تمامی این سال‌ها شاهد از دست رفتن بازار صادرات غیرنفتی به عراق بوده‌ایم. دقت در تغییر سهم کشورها از کل صادرات ایران نشان می‌دهد طی این سال‌ها، سهم صادرات سایر کشورهای دنیا (جز چین، عراق، امارات متحده عربی، افغانستان، هند و ترکیه) از صادرات ایران پیوسته در حال افزایش بوده است که این مشاهده می‌تواند تاییدی بر تنوع صادراتی طی این سال‌ها و سیگنالی از تعامل مثبت و سازنده دولت یازدهم با کشورهای جهان باشد. این مساله مثبت اماخ در کنار کاهش سهم صادرات ایران به چین و عراق تا حدودی نگرانی فعالان بخش خصوصی و دولتمردان را برانگیخته است. در ادامه سعی شده است چرایی افت صادرات به عراق و چین طی ادامه این سال‌ها بررسی شود.

چرایی افت صادرات به عراق

کاهش صادرات ایران به عراق در حالی رقم می‌خورد که آمار و شواهد نشان می‌دهد بازارهای این کشور بیشتر به دست کشورهای همسایه از جمله ترکیه تسخیر شده است. در این رابطه انگشت اتهام در مرتبه اول به سمت کیفیت پایین محصولات داخلی و عدم رقابت‌پذیری این محصولات در مقابل سایر کشورهای خارجی نشانه خواهد رفت و در مرتبه بعدی می‌توان به افزایش تعرفه‌ها بر اقلام عمده صادراتی کشور ایران به عراق اشاره کرد. لازم به ذکر است بازار عراق بازاری کاملاً مصرفی است و این قابلیت برای ایران وجود دارد تا در صورت حفظ رقابت‌پذیری و نگه داشتن حد مطلوبی از کیفیت کالاها و خدمات، صادرات بسیاری در زمینه مصالح ساختمانی، مواد غذایی، محصولات کشاورزی و خدمات فنی مهندسی به این کشور داشته باشد. طی سال‌های اخیر اما به واسطه نامناسب بودن وضعیت صنایع در ایران به دلیل تحریم‌های ظالمانه و عدم سیاستگذاری مناسب شاهد از دست رفتن کیفیت بسیاری از محصولات صادراتی و عدم رقابت‌پذیری آنان با کالاها و خدمات صادراتی سایر کشورها بوده‌ایم. در کنار این مسائل، وضع تعرفه‌های بالا بر مصالح ساختمانی از جمله سیمان و مواد غذایی از جمله لبنیات از طرف سیاستگذاران عراق، به کاهش ارزش صادرات طی سال‌های ۹۲ تا ۹۴ به این بازار مهم انجامیده است. از طرف دیگر درگیرشدن عراق با جنگ‌های داخلی و مصروف داشتن درصد زیادی از بودجه این کشور به تامین امنیت نیز مزید بر علت شده و کاهش صادرات ما به این کشور را در پی داشته است. البته طی این سال‌ها کاهش قیمت نفت نیز در کاهش درآمدهای عراق و کاهش تقاضای محصولات از ایران بی‌تاثیر نبوده است.

چرایی افت صادرات به چین

سهم ایران از صادرات به چین به عنوان یکی از اصلی‌ترین شرکای تجاری از ۲۵ درصد در سال ۹۲ به ۱۸ درصد در سال ۹۴ افت ارزش نشان می‌دهد. دلیل عمده این کاهش به سقوط قیمت نفت و سنگ‌آهن در دوره مورد بررسی مرتبط است، چرا که بررسی‌ها نشان می‌دهد، صادرات سنگ‌آهن سهم قابل توجهی در ارزش کل واردات چین از ایران داشته است. از طرف دیگر اقتصاد چین با کاهش رشد اقتصادی بی‌سابقه‌ای طی یکی دو سال اخیر مواجه شده است به گونه‌ای که این موضوع سبب شده این کشور حالت انقباضی در مقابل واردات کالاها بگیرد. البته در کنار این دلایل کاهش قیمت مواد اولیه و پتروشیمی هم در کاهش سهم صادرات ایران به چین کم‌تاثیر نبوده است.

صادرات به تفکیک بخش‌های عمده اقتصاد

اگر میعانات گازی به عنوان یک صنعت در کنار سایر بخش‌های اقتصاد قرار بگیرد، آن گاه در یک طبقه‌بندی کلی می‌توان بخش‌های عمده اقتصاد را شامل بخش صنعت و پتروشیمی، معدن، کشاورزی، فرش و صنایع دستی و میعانات گازی دانست. البته بخش خدمات از جمله خدمات فنی و مهندسی هم نقش مهمی در صادرات به سایر کشورها ایفا می‌کنند که معمولاً در بخش صادرات غیرنفتی وارد نشده و جداگانه بررسی می‌شوند.

وضعیت صادرات به تفکیک بخش‌های عمده اقتصاد طی سال‌های 92 تا 95 در نمودار 4 قابل مشاهده است. با توجه به این نمودار افول بخش معدن و فرش و صنایع دستی در تمامی این سال‌ها تامل‌برانگیز و قابل توجه است. در سایر بخش‌ها رشد مثبت در سال 93 و رشد منفی در سال 94 قابل توجه است.

مهم‌ترین دلیل عمده کاهش صادرات در بخش معدن به رکود جهانی و کاهش تقاضا برای کالاها از جمله مواد معدنی برمی‌گردد. مهم‌ترین صادرات مواد معدنی خام در ایران، سنگ‌آهن است که به‌زعم کارشناسان این بخش یکی از بدترین دوران خود را سپری می‌کند البته در مورد سایر مواد معدنی هم شرایط مشابهی حاکم است که موجب کاهش شدید در صادرات این بخش طی سال‌های اخیر شده است.

درباره با صنایع دستی و فرش دستباف، تفکیکی از سوی سازمان توسعه تجارت ایران انجام شده که نشان می‌دهد عمده دلیل کاهش صادرات در این بخش به دلیل کاهش فرش دستباف صورت گرفته است. طی سال‌های اخیر به دلیل وضع تحریم‌ها و دورماندن فرش دستباف ایران از بازارهای جهانی، بسیاری از کشورهای رقیب از این فرصت استفاده کرده و بازارهای جهانی فرش دستباف را به تسخیر خود درآورده‌اند. اهمیت صنایع دستی و فرش دستباف در توسعه اشتغال بر کسی پوشیده نیست، اما این مساله در سال‌های اخیر تحت تاثیر وضع تحریم‌ها در کنار سنتی‌بودن و قدیمی‌بودن کارگاه‌های پشم‌ریسی و رنگرزی در کشور و عدم توجه کافی به این بخش‌ها، عدم دسترسی مناسب به اطلاعات و نیازهای بازار و عدم توجه به سلیقه مشتریان بازار هدف موجب از دست رفتن شغل‌های بسیاری در این صنعت مهم و کارآفرین شده است. همچنین افت و خیز در بخش میعانات گازی و صنعت و پتروشیمی بیشتر ناشی از افت و خیز و نوسان در قیمت نفت و قیمت محصولات پتروشیمی قلمداد می‌شود.

منابع:

1- داده‌های گمرک جمهوری اسلامی ایران
2- داده‌های سازمان توسعه تجارت ایران