بحران آب و آینده کشاورزی

در روزهای اخیر، نگرانی‌های محمود حجتی، وزیر جهاد کشاورزی درباره نحوه مصرف آب در زمین‌های کشاورزی به اشکال گوناگون بروز پیدا کرده است. مثلاً در نشست معاونان، مدیران و مسوولان استان‌هایی که با مشکل کم‌آبی روبه‌رو هستند. وزیر جهاد کشاورزی از مسوولان حوزه آبخیزداری خواست اطلاعات علمی کامل و گزارش‌های موجود را ارائه کنند و در دشت‌هایی که مشکل کمبود آب وجود دارد، نسخه خاص همان دشت را برای برداشت آب تهیه کنند؛ او در همین نشست، بر این مساله نیز تاکید داشت که بخشی از تولیدات را باید به سمت گلخانه‌ای ببریم زیرا در دنیا 70 درصد تولید محصولات کشاورزی با روش دیم است و 30 درصد آبیاری می‌شود اما در ایران حداکثر 10 درصد تولید محصولات، دیم است و 90 درصد آبیاری می‌شود. علاوه بر این وزیر جهاد کشاورزی در حاشیه دومین گردهمایی سراسری مدیران این وزارتخانه اظهار کرد: در شرایط کنونی که با بحران آب مواجه هستیم کشت برنج منحصراً در مناطق شمالی امکان‌پذیر است و کشت برنج در مناطقی به غیر از استان‌های شمالی به صلاح کشور نیست. از سوی دیگر چرا با بحران آبی موجود هندوانه که محصولی آب‌بر است تولید و به ارزان‌ترین قیمت صادر کنیم.

پیش از این حجتی در پنج سال فعالیت به عنوان وزیر جهاد کشاورزی در دوره اصلاحات، طرح کلان افزایش تولید را تدوین کرد و به اجرا درآورد. با اجرای این طرح، تولید گندم با ۷۳ درصد رشد از هشت میلیون تن به ۱۴ میلیون تن رسید و واردات بیش از 4/6 میلیون تن گندم در سال به صفر رسید. با چنین برنامه‌ای بود که ما در سال 83 به خودکفایی در تولید این محصول دست یافتیم و جشن خودکفایی گندم را در آبان ماه این سال برگزار کردیم. حجتی اگرچه بر اساس تحصیلاتش فارغ‌التحصیل رشته عمران از دانشگاه صنعتی اصفهان است اما در سال‌های اخیر نام او با فعالیت‌های کشاورزی گره خورده است. اگر به کارنامه فعالیت‌های او توجه کنید تا پیش از دولت هفتم و هشتم ارتباطی با کشاورزی در سوابق او به چشم نمی‌خورد. حجتی در ابتدای انقلاب که دانشجوی دانشگاه کار در اصفهان بود با فرمان امام خمینی (ره) به نهاد جهاد سازندگی کشور وارد شد. او با شروع جنگ به راه‌اندازی ستادهای پشتیبانی مهندسی جنگ پرداخت و در سال 64 عضو شورای مرکزی جهاد سازندگی اصفهان شد.

با پایان جنگ و بازگشت آرامش به کشور و با روی کار آمدن علی‌اکبر هاشمی‌رفسنجانی به عنوان رئیس‌جمهور، در سال 68، حجتی به عنوان استاندار سیستان و بلوچستان منصوب شد. پس از آن در سال 73 با شروع عملیات اجرایی سد عظیم کرخه او به عنوان مدیر اجرایی این پروژه انتخاب شد و تا زمان بهره‌برداری، فعالیت خود را در همین پروسه ادامه داد. سال 76 بود که با روی کار آمدن دولت اصلاحات، تحول در برنامه کاری حجتی رقم خورد. همان‌طور که پیشتر اشاره شد، حجتی در ابتدا به عنوان وزیر راه و ترابری به مجلس معرفی شد و از مجلس پنجم رای اعتماد آورد اما با گذشت سه سال با ادغام دو وزارتخانه کشاورزی و جهاد سازندگی او به عنوان وزیر پیشنهادی برای مدیریت و سکانداری جهاد کشاورزی به مجلس معرفی شد و این بار رای اعتماد خود را از نمایندگان مجلس ششم کسب کرد.

حجتی که از فعالان سیاسی عضو جبهه مشارکت ایران اسلامی بود با پایان دولت هشتم و روی کار آمدن محمود احمدی‌نژاد به عنوان رئیس دولت نهم، از فضای اجرایی و سیاسی کناره‌گیری کرد و هشت سال از این نوع فعالیت‌ها دور شد. پیروزی حسن روحانی در انتخابات ریاست‌جمهوری سال 92، همان‌طور که بازگشت بسیاری از فعالان سیاسی دولت‌های قبل را زمینه‌سازی کرد، حجتی را نیز به گود وارد ساخت. او که خاطره خوبی از مدیریت در وزارت جهاد کشاورزی در اذهان باقی گذاشته بود و بعضی از کارشناسان، دوره او را عصر طلایی کشاورزی دهه‌های اخیر می‌دانستند، به عنوان وزیر جهاد کشاورزی به مجلس پیشنهاد شد و در نهایت توانست با کسب ۱۷۷ رای از ۲۸۴ رای ماخوذه تصدی وزارت جهاد کشاورزی را برای چهار سال به دست بیاورد.

در این مدت برنامه‌هایی از سوی حجتی مطرح شده است که بی‌شباهت به آنچه در دولت هفتم و هشتم به اجرا درآورده نیست. از جمله افزایش قیمت خرید تضمینی گندم و برخی دیگر از محصولات کشاورزی مانند آنچه که چندی پیش به نخلداران وعده داد. وزیر جهاد کشاورزی در این باره اظهار کرده است که محصول خرمای سال گذشته کشاورزان با قیمت هر کیلوگرم 11850 ریال به صورت تضمینی خریداری می‌شود. در برنامه پیشین نیز برای دستیابی به خودکفایی دولت، قیمت خرید تضمینی گندم را افزایش داد تا کشاورزان به تولید گندم تشویق شوند و بر این اساس به مرور زمان به این خودکفایی دست یافت.

البته در این دوره حجتی نیز همچون سایر مسوولان اجرایی کشور، با نگرانی جدیدی روبه‌رو است. این نگرانی چیزی جز بحران آب در کمین کشور ما نیست. چنانچه وزیر جهاد کشاورزی پیشتر به این مساله اشاره کرده و گفت: حیاتی‌ترین موضوع در بخش کشاورزی بحث بهره‌وری از منابعی مانند آب و خاک و استفاده صحیح از آنهاست. شاید با همین محوریت است که این وزارتخانه نگاهی دور از انتظار برخی کارشناسان به خودکفایی در محصولات دارد. در برنامه پیشنهادی حجتی در ابتدای شروع به کار وزارت جهاد کشاورزی دولت یازدهم، به وضعیت نامطلوب خودکفایی در محصولات اساسی اشاره شده بود. در این یک سال نیز برنامه‌هایی در بهبود شرایط موجود به اجرا درآمده که از جمله آن می‌توان از تشکیل ستاد کشوری گندم نام برد. این ستاد با هدف نیل به خودکفایی تا پایان سال 1395 تشکیل شد. برپایی این ستاد نشان‌دهنده توجه ویژه وزارت جهاد کشاورزی به مقوله خودکفایی است. البته این را نیز نباید فراموش کنیم که یکی از انتقاداتی که در این چند ماه به حجتی شده است هم به همین مساله باز‌می‌گردد. بسیاری بر این باورند که رویه کار وزیر جهاد کشاورزی جدید به گونه‌ای است که تنها به دنبال خودکفایی در گندم است و از رسیدن کشور به خودکفایی در سایر محصولات به ویژه برنج ممانعت می‌کند. چنانچه حجم واردات برنج در نیمه دوم سال 92 که یک میلیون تن بیش از نیاز کشور بود، موجب آن شد که قیمت خرید تضمینی برنج برای کشاورزان سودی به دنبال نداشته باشد. از نگاه این افراد همین امر، مهر تاییدی بر بی‌مهری وزارت جهاد کشاورزی به تولید این گونه محصولات است. این نگاه آن زمان قوت می‌گیرد که در روزهای اخیر از سوی حجتی انتقادات فراوانی به کشت برنج در سایر مناطق کشور شده است. چنانچه او خواهان محدود شدن کشت این محصول به مناطق شمالی کشور شد. این رفتار وزیر جهاد کشاورزی یا نشان از آن دارد که وزیر جدید برنامه‌ای آینده‌نگرانه در پیش گرفته و به دنبال آن است که بنا بر ظرفیت موجود در کشور و با توجه به محدودیت‌های گوناگون از منابع آب گرفته تا نوع کشاورزی، طرحی نو (متفاوت از هشت سال گذشته که موجب از دست رفتن خودکفایی گندم شد) دراندازد یا نگاهش به سایر محصولات کشاورزی نسبت به گندم با کمی تبعیض همراه است. البته باید خاطرنشان کرد این روزها شاهد افزایش مبادلات کشاورزی با روسیه از طریق آذربایجان هستیم که این مساله می‌تواند موید نگاه اول یعنی تلاش آینده‌نگرانه برای بهبود شرایط کشاورزی در کشورمان باشد.