گنجِ کارون

ذخایر نفتی به حجم حداقل 60 میلیارد بشکه که اگر تنها «پنج درصد» آن قابل برداشت باشد، با قیمت فعلی نفت یعنی حدود 45 دلار، ارزش محصولات آن 135 میلیارد دلار خواهد بود؛ چنین حجمی از درآمدهای نفتی را جز «گنج» چه می‌توان نامید؟ نکته اینجاست که تمامی این ارقام در بدبینانه‌ترین سناریو برآورد شده‌اند و اگر قدری واقع‌بینانه‌تر بنگریم، اوضاع از این هم بهتر می‌شود:

- ذخایر 60 میلیارد بشکه تنها به «سه» میدان اصلی از حداقل 13 میدان غرب کارون اختصاص دارد و شامل اعدادی است که به صورت رسمی و با قطعیت بسیار زیاد اعلام شده‌اند. یافته‌های جدید فنی و مهندسی ممکن است این رقم را به بیش از 70 میلیارد بشکه هم برساند.

- ضریب برداشت (Recovery Factor) نیز علاوه بر آنکه به خصوصیات میدان و شیوه برداشت بستگی دارد، ممکن است با فناوری‌های جدید ازدیاد برداشت نفت، به ارقام بالاتری برسد.

- و در نهایت قیمت نفت فعلاً حدود 45 دلار است و بعید نیست در ادامه سال 2015 دوباره افزایش قیمت آن شروع شود.

این همه خبر خوش، خالی از نگرانی نیست: شریک ایران در ذخایر غرب کارون، کشور عراق است که در شرایط فعلی تولیدی بیش از ایران از میدان نفتی «مجنون» دارد؛ میدانی که گفته می‌شود با میدان نفتی «آزادگان» اشتراک دارد. داستان اشتراک این میادین نیز در نوع خود جالب توجه است. کارشناسان فعال در این میادین در گفت‌وگو با «تجارت فردا» از عدم قطعیت‌های فراوان میادین غرب کارون می‌گویند: اینکه خود این میادین چگونه و تا چه میزان به هم متصل هستند و حتی میزان اشتراک میادین غرب کارون با کشور عراق، همه مبهم است. داستان از اینجا شروع می‌شود که مشخصات گنج کارون دقیقاً چیست؟

آزادگان، میدان پرحاشیه

اگرچه کشف میدان آزادگان، که معمولاً به عنوان بزرگ‌ترین میدان نفتی ایران شناخته می‌شود، در دهه 70 صورت گرفت؛ اما شروع عملیات اکتشافی آن به دهه 50 شمسی بازمی‌گردد و البته فرآیند توسعه آن از اواسط دهه 80 آغاز شد: «ساختار این میدان در سال 1356 کشف و حفاری اولین چاه در سال 1357 آغاز شد که با وقوع جنگ تحمیلی در عمق 881‌متری متروکه شد. در سال 1374 عملیات لرزه‌نگاری تکمیلی انجام و چاه شماره یک آزادگان تا عمق 4643‌متری حفاری و در سال 1377 وجود نفت در این میدان اثبات شد. این میدان بیش از 60 کیلومتر طول و بین 11 تا 20 کیلومتر عرض دارد و امتداد آن شمالی-‌جنوبی است.»1 گزارش‌های مختلف ذخایر نفت درجای میدان را از 25 تا 42 میلیارد بشکه نیز اعلام کرده‌اند که البته با افزایش تعداد چاه‌های حفر‌شده، می‌توان تخمین دقیق‌تری به دست آورد. احتمال مشترک بودن آزادگان با میدان نفتی «مجنون» عراق نیز مطرح شده که البته تعیین میزان اشتراک نیازمند بررسی بیشتر است. توسعه آزادگان در سال 1382 به شرکت ژاپنی اینپکس سپرده شد و این شرکت با تمرکز بر بخش جنوبی، مطالعات را آغاز کرد. بعد از تعلل چندساله، سهم اینپکس در پروژه کاهش یافت و سپس در سال 1385 این شرکت به طور کامل از اجرای پروژه کنار رفت. متعاقب خروج اینپکس از پروژه، تولید زودهنگام از پروژه توسط شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب در دستور کار قرار گرفت و تولید از میدان طی دو مرحله ابتدا به 20 هزار بشکه در روز و سپس به 50 هزار بشکه در روز افزایش یابد. این ارقام، سال‌هاست ثابت باقی مانده است. حمید بورد، مدیر وقت حفاری در شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب در آن زمان مستقیماً مسوولیت این افزایش تولید را بر عهده داشت. او به «تجارت فردا» می‌گوید: «در ابتدا چاه‌های اکتشافی را به تولیدی تبدیل کردیم. قدم اول، تعمیر شش چاه بود که صورت گرفت و طی شش ماه 100 کیلومتر خط لوله نیز احداث شد. این‌طور بود که برای اولین بار آزادگان به تولید نفت رسید. سپس با حفاری چاه‌های توسعه‌ای، ظرفیت تولید به 50 هزار بشکه در روز رسید.»

همزمان با تاخیر در توسعه آزادگان جنوبی، اوضاع در آزادگان شمالی نسبتاً متفاوت بود. در دی‌ماه 1387، قرارداد توسعه میدان آزادگان شمالی میان ایران و چین امضا شد. به گفته کرامت‌الله بهبهانی، قرارداد مذکور از نوع بیع متقابل با سقف باز است که بعد از تخمین هزینه‌های سرمایه‌ها و برگزاری و اجرای 85 درصد از مناقصه‌ها، هزینه 15 درصد نهایی پیش‌بینی و سقف قرارداد ثابت می‌شود.2 بر اساس این قرارداد باید در فاز اول توسعه طی مدت چهار سال، روزانه 75 هزار بشکه نفت تولید می‌شد. با گذشت شش سال از شروع کار، پیشرفت این پروژه هم‌اکنون به 91 درصد رسیده و قرار است در تیرماه سال آینده به تولید روزانه 75 هزار بشکه برسد. این رقم مربوط به فاز اول است و در فاز دوم، تولید از این میدان ظرف 5/3 سال به 150 هزار بشکه در روز خواهد رسید.

کمتر از یک سال پس از ورود رسمی چینی‌ها به بخش شمالی آزادگان، در مهرماه 1388 توسعه بخش جنوبی میدان نیز به آنها سپرده شد و به گفته سیدمحمود مرعشی، مجری طرح توسعه آزادگان جنوبی، «مذاکره با CNPC برای تولید روزانه ۳۲۰ هزار بشکه نفت با هزینه شش میلیارد دلار و به مدت ۵۲ ماه، به نتیجه رسید».3 حضور چینی‌ها در آزادگان جنوبی با تاخیر زیادی همراه بود که نهایتاً منجر به خلع‌ید آنها شد. توسعه آزادگان طی سال‌های گذشته دستخوش حاشیه‌های فراوانی شده است: از جزییات فنی طرح توسعه میدان که مورد ایراد قرار گرفته است تا اخبار فروش اطلاعات میدان توسط پیمانکاران و حتی اصل تقسیم یک میدان واحد به دو بخش که از قضا پیمانکاری هر دو بخش را نیز یک شرکت بر عهده دارد، موجب شد آزادگان جنوبی به نقل خبر رسانه‌ها تبدیل شود. این حاشیه‌ها و انتقادات در شرایطی مطرح می‌شد که رفت‌وآمد شرکت‌های خارجی بدون آنکه این پروژه مشترک به پیشرفت عملی قابل‌توجهی دست یابد، ادامه داشت. حمید بورد از امکان «توسعه پلکانی» میدان طی تمامی این سال‌هایی می‌گوید که پروژه با هزینه بالا و بدون پیشرفت قابل ‌قبول، به شرکت‌های خارجی سپرده شد: «می‌توانستیم توسعه آزادگان را همزمان با پارس جنوبی آغاز کنیم. اگر توسعه پلکانی آزادگان 10 سال قبل شروع می‌شد، در دوران تحریم می‌توانستیم از این میدان مشترک تولید کنیم. ضمن اینکه با درآمد حاصل از فروش نفت در هر مرحله، می‌شد به تامین مالی پروژه پرداخت. چه کسی بهتر و ارزان‌تر از خود میدان می‌تواند به پروژه وام ارزان ارائه دهد؟ توسعه میدان در خشکی، بسیار آسان‌تر و ارزان‌تر است. بر اساس پروپوزالی که مدتی قبل توسط شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب ارائه شد، توسعه میدان با قیمتی کمتر از نصف قیمت ارائه‌شده توسط چینی‌ها امکان‌پذیر است.» تعلل در آزادگان در اردیبهشت امسال پایان یافت. حفاری چاه‌های آزادگان جنوبی به این ترتیب بین چند شرکت تقسیم شد:

■شرکت ملی حفاری ایران 40 چاه

■شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب 40 چاه

■شرکت حفاری و انرژی‌گستر پارس (پدکس) وابسته به بنیاد جانبازان و مستضعفان 20 چاه

■شرکت ایرانی-عمانی 50 حلقه چاه

با واگذاری پروژه به پیمانکاران داخلی با اعتبار 8/5 میلیارد دلار، 16 دکل در این میدان مستقر شد. در حالی که طی 19 ماه فعالیت شرکت چینی 40 هزار متر حفاری انجام شد، پیمانکاران داخلی طی پنج ماه 50 هزار متر حفاری صورت دادند. بخش قابل‌توجهی از تامین تجهیزات 100 حلقه چاه میدان نفتی آزادگان پیشتر توسط شرکت چینی صورت گرفته بود که هم‌اکنون از تجهیزات مذکور برای توسعه میادین دیگر نیز استفاده می‌شود. در فاز اول توسعه آزادگان جنوبی، قرار است روزانه 320 هزار بشکه نفت از 185 حلقه چاه تولید شود که این رقم در فاز دوم به 600 هزار بشکه در روز خواهد رسید. بر اساس برنامه، تولید فاز اول در اواخر سال 1395 یا اوایل 1396 صورت خواهد گرفت.

یادآوران، غول جدید نفت

با اعلام رسمی افزایش ذخایر یادآوران به 34 میلیارد بشکه، اکنون می‌توان این میدان را غول جدید نفتی غرب کارون نامید. یادآوران در واقع متشکل از دو ساختار نفتی به‌هم‌پیوسته «کوشک» و «حسینیه» است. پروژه توسعه این میدان در سال 1386 با شرکت چینی ساینوپک امضا و قرار شد طی چهار سال، تولید روزانه 85 هزار بشکه نفت از 55 حلقه چاه محقق شود. ارزش این قرارداد در ابتدا حدود دو میلیارد دلار بود که بعداً به 6/3 میلیارد دلار افزایش پیدا کرد. با گذشت هفت سال از شروع پروژه، توسعه این میدان به 95 درصد و حفاری چاه‌ها به 100 درصد رسیده است. تولید زودهنگام میدان، مدت‌ها قبل شروع شده و اکنون 50 هزار بشکه در روز است. علت اصلی تاخیر در تولید، عقب‌ماندگی بخش سطح‌الارضی پروژه و از جمله تامین تجهیزات در دوران تحریم عنوان می‌شود. پیش‌بینی می‌شود در فاز دوم 180 هزار بشکه (با حفاری 100 چاه) و در فاز سوم 300 هزار بشکه نفت (با حفاری 105 چاه) تولید شود که هم‌اکنون مراحل پایانی فاز نخست با پیمانکاری شرکت چینی ساینوپک در حال اجراست.

یاران، کوچک ولی مهم

با در نظر گرفتن حجم ذخایر نفتی میادینی همچون آزادگان و یادآوران، «یاران» با ذخایر نفتی حدود دو میلیارد بشکه میدان کوچکی به حساب می‌آید. اما کوچکی یاران چیزی از اهمیت آن کم نمی‌کند، چرا که این میدان نیز مشترک است و به دلایل فنی در صورت تاخیر در برداشت نفتی، کشور عراق بخشی از ذخایر آن را برداشت خواهد کرد. کارشناسان حاضر در میدان در گفت‌وگو با «تجارت فردا» می‌گویند شیب این میدان به سمت عراق است، یعنی در صورت برداشت عراق به تدریج بخشی از نفت ایران نیز به آن سمت جابه‌جا و توسط عراق تولید خواهد شد. توسعه این میدان نیز همچون آزادگان به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم شده که مجموع ذخایر آنها دو میلیارد بشکه برآورد شده است. بر اساس برنامه، یاران جنوبی روزانه 40 هزار بشکه نفت تولید خواهد کرد که البته این برنامه فعلی تولید میدان است و در آینده بیشتر خواهد شد؛ چرا که حفاری‌ها و مطالعات صورت‌گرفته نشان می‌دهند سقف تولید مذکور قابلیت افزایش دارد. در بخش جنوبی میدان، شرکت‌های ملی حفاری ایران، قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا، شرکت پویا سپهر کیش، و نفت‌کاو برای حفر 25 حلقه چاه حضور دارند و پروژه هم‌اکنون از پیشرفتی معادل 40 درصد برخوردار است. پروژه یاران شمالی در سال 1390 به صورت بیع متقابل با سقف قرارداد 650 میلیون یورو به شرکت توسعه صنعت نفت و گاز پرشیا، وابسته به گروه توسعه انرژی تدبیر، واگذار شده است. این پروژه شامل حفر 19 حلقه چاه و تاسیسات مربوطه می‌شود که هم‌اکنون حفاری پنج چاه به پایان رسیده است. کل پروژه نیز از پیشرفت 35‌درصدی برخوردار است. تولید زودهنگام از این میدان پنج هزار بشکه در روز اعلام شده که قرار است در نهایت به 30 هزار بشکه در روز برسد.

گنج‌های سیزده‌گانه

آزادگان (شمالی و جنوبی)، یادآوران و یاران (شمالی و جنوبی) سه میدان اصلی غرب کارون هستند که البته با توجه به تقسیم برخی میادین به دو بخش شمالی و جنوبی، عملاً‍ً به پنج پروژه تقسیم می‌شوند. این سه میدان در کنار 10 میدان کمتر شناخته‌شده دیگر، یعنی دارخوین، جفیر، اروند، سوسنگرد، بند کرخه، سهراب، امید، مشتاق، خرمشهر و سپهر، گنج‌های سیزده‌گانه کارون را تشکیل می‌دهند که در حوزه مدیریت «شرکت نفت و گاز اروندان» قرار دارند. اروندان یکی از شرکت‌های زیرمجموعه شرکت ملی نفت ایران است که حدود یک دهه از تاسیس آن می‌گذرد و متولی بهره‌برداری از میادین غرب کارون به شمار می‌رود. بیشترین تولید در این میادین هم‌اکنون از «دارخوین» صورت می‌گیرد؛ میدانی که توسط شرکت انی ایتالیا توسعه پیدا کرد و ظرفیت فعلی تولید آن 160 هزار بشکه در روز است. به جز دارخوین و سه میدان بزرگ دیگر که پیشتر به آنها اشاره شد، بقیه میادین اغلب متوسط و کوچک به شمار می‌روند. در میدان جفیر تولید زودهنگام شش هزار بشکه نفت در روز آغاز شد که البته این میدان با توجه به غیرمشترک بودن و خصوصیات مخزنی، در اولویت توسعه قرار ندارد. در میدان سوسنگرد، حدود پنج میلیارد بشکه نفت وجود دارد که برنامه توسعه میدان هم‌اکنون در دست اجراست، اگرچه این میدان نیز در اولویت توسعه قرار ندارد. بندکرخه میدان کوچک دیگری است که در مراحل نخست توسعه قرار دارد و قرار است نهایتاً روزانه 40 هزار بشکه نفت از آن تولید شود. اروند، سهراب، امید، مشتاق، خرمشهر و سپهر نیز در مراحل مختلف برنامه‌ریزی هستند و توسعه آنها هنوز شروع نشده است.

مشترک و استراتژیک

با در نظر گرفتن تولید روزانه 50 هزار بشکه نفت از آزادگان جنوبی و 50 هزار بشکه از یادآوران، مجموع تولید از غرب کارون هم‌اکنون کمابیش حدود 100 هزار بشکه است که می‌توان به آن تولید ناچیز و زودهنگام از میادینی مثل یاران را نیز افزود. این در حالی است که حداقل ذخایر غرب کارون از سه میدان اصلی، 60 میلیارد بشکه برآورد می‌شود که در خوش‌بینانه‌ترین حالت ممکن است به 80 میلیارد بشکه نیز برسد. شاید همین عقب‌ماندگی پروژه‌ها بود که باعث شد برنامه‌ریزی برای افزایش ظرفیت تولید نفت در غرب کارون صورت گیرد. در چشم‌انداز پیش‌بینی‌شده، افزایش ظرفیت غرب کارون یک میلیون بشکه در روز خواهد بود. شورای اقتصاد چند هفته قبل طرح توسعه یکپارچه میادین مشترک غرب کارون را برای افزایش تولید به حجم 550 هزار بشکه در روز و با مبلغ 2/15 میلیارد دلار از محل بند «ق» تبصره 2 قانون بودجه تصویب کرد. بند مذکور در سال 1393 به وزارت نفت اجازه می‌دهد برای اجرای طرح‌هایی مثل «افزایش ظرفیت تولید نفت خام و گاز با اولویت مخازن مشترک» و با رعایت برخی قوانین، تا سقف 100 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری انجام دهد. به نظر می‌رسد حجم ذخایر غرب کارون، نام این حوزه را در کنار پارس جنوبی به عنوان یک میدان استراتژیک و البته مشترک مهم مطرح می‌کند. تفاوت اینجاست که برخلاف پارس جنوبی که مجموع برداشت ایران از قطر تقریباً نصف این کشور است، عقب‌ماندگی از عراق در این حوزه چندان زیاد نیست. آن‌سوی مرز و در حوزه‌ای مشابه غرب کارون در عراق، میدان عظیم مجنون با ذخایر 23 تا 25 میلیارد بشکه نفت قرار دارد که در سال 1975 کشف شد. بعد از حفاری 20 حلقه چاه، با آغاز جنگ توسعه میدان متوقف شد و حتی در دوره‌ای بخشی از میدان توسط ایران تسخیر شد. گفته می‌شود دلیل نام‌گذاری این میدان به مجنون (دیوانه) وجود غیرمنتظره و فراوان حجم عظیمی نفت در یک مساحت محدود بوده است. تولید این میدان در سال 2003 حدود 50 هزار بشکه در روز بود. قرارداد شل و وزارت نفت عراق، در ژانویه 2010 با قیمت 39/1 دلار در هر بشکه، امضا شد که نتیجه آن افزایش تولید به متوسط 210 هزار بشکه در روز در آوریل سال گذشته میلادی بود. شرکت شل اعلام کرد با این تولید، بازیافت هزینه آغاز شده است. چشم‌انداز تولید این میدان در مرحله تثبیت، رقم بلندپروازانه 8/1 میلیون بشکه در روز است. بر اساس گزارش آژانس بین‌المللی انرژی4، پیش‌بینی می‌شود چشم‌انداز مذکور کاهش یابد و این رقم در سال 2020 به 550 هزار تا 950 هزار بشکه در روز و در سال 2030 معادل 700 هزار تا یک میلیون بشکه در روز برسد. حجم ذخایر اغلب مشترک غرب کارون به حدی زیاد است که پس از چهار دهه از شروع اکتشافات، هنوز اخبار جدیدی از اکتشافات آن منتشر می‌شود. به عنوان مثال، در اواخر سال 2013 خبر کشف ذخایر نفتی در میدان سندباد عراق و نزدیکی مرز با ایران منتشر شد. عملیات اکتشافی اولیه میدان سندباد در سال 1974 ناموفق بود؛ اما اکتشافات جدید از وجود ذخایر نفت و گاز اقتصادی در این میدان خبر می‌دهند.

پی‌نوشت‌ها:

1- مشعل، شماره 516، آبان 1389

2- خبر 171921 شانا

3- خبر 232566 شانا

4 - Iraq Energy Outlook, International Energy Agency, 2012