چرا روحانی گفت از رکود خارج شدیم؟

ریاست جمهوری به تازگی بیان داشته است که اقتصاد ایران از رکود خارج شده است. این سخن آقای روحانی به چه معناست؟ در حالی که بسیاری از مردم در زندگی روزمره خود رکود را با تمام وجود حس می‌کنند و در عین حال جوانان بسیاری را می‌شناسند که دارای هیچ شغل و درآمدی نیستند، این سخن ریاست جمهوری برایشان عجیب و ناملموس است. چگونه ممکن است وقتی تغییر محسوسی در میزان بیکاری و رکود صنایع دیده نمی‌شود، کشور از رکود خارج شده باشد. آیا دولت حسن روحانی نیز به همان ورطه دولت پیشین در سفید‌نمایی شرایط اقتصادی افتاده است؟ پاسخ چیست؟

معنای خروج از رکود

برای پاسخ به پرسش فوق ابتدا می‌بایست معنا و مفهوم خروج از رکود را دریابیم. رکود به طور کلی به معنای انقباض و کاهش تولید است. از این رو در اغلب اوقات زمانی که اقتصاد برای دو فصل متوالی رشد اقتصادی منفی بیابد، می‌گوییم که اقتصاد وارد رکود شده است. از این منظر وقتی رشد اقتصادی کشور برای دو فصل از حالت منفی خارج شود، اقتصاد از دوره رکود خارج شده است. باید توجه شود که تنها گذار از رشد منفی به معنای خروج از رکود است اما این عدم منفی شدن نرخ رشد اقتصادی ابداً به معنای آن نیست که تولید ناخالص داخلی یک افزایش چشمگیر داشته باشد زیرا حتی با صفر بودن رشد اقتصادی نیز می‌توان از پایان رکود سخن گفت.

به عبارت دیگر نباید این‌گونه تصور شود که وقتی رکود پایان یافت تبعات و آثار رکود اقتصادی نیز تمام شده باشد. به عنوان مثال رکود اخیر در اقتصاد جهانی از سال 2008 آغاز شد و تا یک سال بعد تداوم داشت، اما پایان آن در سال 2009 بدان معنا نبود که آثار اقتصادی رکود نیز از بین رفته است. بلکه حتی امروز نیز اقتصاد جهانی تبعات رکود اقتصادی را به همراه خود دارد.

در واقع وقتی رکود اقتصادی تمام می‌شود، تازه اقتصاد وارد فاز بهبود اقتصادی (economic recovery) خواهد شد و این دوره تا رسیدن به رونق، ادامه می‌یابد و در مورد رکود سال 2008 می‌توان گفت هنوز پس از شش سال رونق اقتصادی رخ ننموده است. از سوی دیگر وقتی رکود تمام می‌شود، بسته به سرعت افزون شدن تولید و رشد اقتصادی، زمان رسیدن به سطح تولید ناخالص داخلی پیش از دوره رکود، زمان می‌برد. مثلاً اقتصاد بریتانیا تازه امسال و بعد از پنج سال از زمان پایان رکود توانسته به توان اقتصادی دوره قبل از رکود برسد. بنابراین اعلام پایان رکود به معنی آن نیست که اقتصاد به رونق رسیده است و ابتدا می‌بایست پروسه بهبود را طی کند و دوم آنکه این امکان وجود دارد که وضعیت بهبود اقتصادی نیز چند سالی زمان نیاز داشته باشد.

چه زمانی به کجا می‌رسیم؟

آنچه در مورد رکود اقتصاد ایران می‌توان عنوان کرد آن است که به نظر می‌رسد اقتصاد در سال 1393، دیگر رشد اقتصادی منفی را به خود نبیند و البته هنوز تا اینجا آمار رسمی این را نشان نمی‌دهد و احتمالاً اگر همه چیز بر وفق مراد پیش رود تازه می‌توان گفت ما در انتهای سال 95 آن هم در بهترین حالت می‌توانیم به وضعیت اقتصادی سال 90 برسیم. رشد اقتصادی 8/5-‌درصدی سال 91 به همراه 2/2-‌درصدی سال 92 را اگر با رشد جمعیت سالانه 3/1‌درصدی همراه کنیم بدین معناست که ایرانیان در طول تنها دو سال به طور متوسط بیش از 10 درصد درآمد خود را از دست داده‌اند. اگر فرض کنیم که امسال بتوانیم رشد اقتصادی 3 درصد را کسب کنیم که به نظر می‌رسد این هدف در عمل محقق نشود، با ثابت فرض کردن نرخ رشد جمعیت در سطح 3/1 درصد که این رقم نیز با توجه به سیاست‌های جاری احتمالاً بیشتر خواهد شد، ما باید در سال‌های 94 و 95 رشد اقتصادی 6‌درصدی را تجربه کنیم تا درآمد سرانه اقتصاد ایران تازه مانند سال 1390 شود.

چنین رشدهای اقتصادی آسان نخواهد بود. البته اگر آن طور که برخی پیش‌بینی می‌کنند، توافق جامعی به دست آید که بتواند ریسک‌های اقتصادی - سیاسی را از بین ببرد و سرمایه‌گذاران از وضعیت سردرگمی خارج شوند و تحریم‌ها تعلیق شود، احتمالاً دست‌یابی به رشدهای اقتصادی مورد نیاز آسان‌تر خواهد بود. اما خود سیاستگذاران می‌دانند که در صورت عدم توافق، هر چند احتمالاً سطح تنش روابط بین‌المللی ایران مانند گذشته نخواهد بود، اما احتمال دستیابی به چنین رشدهای اقتصادی اگر نگوییم که صفر لیک بسیار پایین خواهد بود، زیرا برای رسیدن به چنین رشدهایی نیاز مبرم به سرمایه‌گذاری خارجی است و در وضعیت فعلی این سرمایه‌گذاری بی‌تردید محقق نخواهد شد.

به هر رو می‌توان عنوان کرد که نه احساس مردم از وضعیت اقتصادی برخلاف واقعیت است و نه گفته‌های آقای رئیس‌جمهور که البته آمار رسمی نیز باید این سخن ایشان را تایید کند و رشد اقتصادی بار دیگر منفی نشود. مساله برداشتی است که از سخنان آقای رئیس‌جمهور وجود دارد. مخاطبان باید بدین نکته توجه داشته باشند که وقتی سخن از پایان رکود است، لزوماً نمی‌توان گفت اقتصاد به رونق رسیده است و در عین حال نیز می‌توان عنوان کرد که پایان رکود در دل خود دارای جنبه مثبتی نیز هست و آن، اینکه حداقل وضعیت اقتصاد ایران بیش از این در وضعیت انقباضی نخواهد رفت.

آمار جدید بانک مرکزی

آمار جدید بانک مرکزی نیز تا حدودی موید این سخن است که وضعیت اقتصاد ایران در حال بهبود وضعیت انقباضی گذشته است. بر اساس این آمار مشخص‌ شده که در زمستان سال گذشته رشد منفی در حوزه‌های مختلف اقتصادی روندی رو به بهبود داشته است و رشد بخش نفت و بخش صنعت و معدن مثبت شده است گرچه همچنان رشد سالانه آن منفی است. این ارقام نشان‌دهنده گشایشی حداقلی در این حوزه‌هاست که احتمالاً در فصل بهار سال جاری نیز تداوم یافته است. در آمار بانک مرکزی رشد بخش کشاورزی بنا به طبیعت فصل منفی 2/4 درصد و گروه خدمات منفی 5/2 درصد اعلام شده است اما بخش نفت و صنعت و معدن که در فصل قبل از آن (پاییز) به ترتیب رشدهای منفی 7/11 و 5/0 درصد را تجربه کرده بودند موفق به ثبت نرخ 6/3 و 8/0 درصد شدند تا حداقل امیدی به بازگشت اقتصاد از رکود بدهند. با توجه به وجود ظرفیت‌های بالا در صنعت نفت می‌توان این پیش‌بینی را داشت که به لطف گشوده شدن گره‌های بیشتر از روابط بین‌الملل این بخش همچنان به رشدی که از زمستان آغاز کرده با سرعت بیشتری ادامه دهد. بخش صنعت و معدن نیز بازگشت خوبی را تجربه کرده و می‌تواند نوید رونق، هرچند کم‌رمق، را بدهد. گرچه همچنان رشد منفی در بخش خدمات باید مورد توجه بیشتری قرار گیرد. با همه این تفاسیر بازهم رشد فصل زمستان نیز منفی بوده است. رشد اقتصادی برابر آمار بانک مرکزی در این فصل اما همچنان منفی است. با احتساب بخش نفت وضعیت بهتر و برابر منفی 1/1 درصد و بدون نفت منفی 6/1 درصد است. آماری که در مورد کل سال معکوس است و رشد اقتصادی با احتساب نفت منفی 9/1 درصد و بدون نفت منفی 1/1 درصد اعلام شده است. این آمار به معنای تداوم رکود از منظر اقتصادی است اما روند تغییر آن نشان از حرکت به سمت در خروجی دارد. با این همه هنوز تا مرحله رونق فراگیر اقتصادی، افزایش قابل ‌توجه تولید ناخالص داخلی و ایجاد اشتغال فاصله زیادی است و برابر آنچه گفته شد اگر این روند تداوم داشته باشد می‌توان امیدوار بود که در پایان سال 1395 حجم اقتصاد ایران به آنچه در ابتدای سال 1390 بوده بازگردد.