عطر باران بوی چای

رشت برای بسیاری از ما، یادآور نم‌نم باران است، عطر خاک تازه باران‌خورده، جنگل‌های سبز شمالی و چای لاهیجان که آرام‌آرام دم می‌کشد. شاید وقتی یادی از تاریخ رشت می‌شود، برخی یادی از میرزاکوچک جنگلی تازه کنند و حسام‌الله خان و خالو قربان، این شهر اما به واسطه موقعیت جغرافیایی‌اش و همسایگی با شوروی، نه‌تنها نقشی موثر در تاریخ ایران معاصر داشته است، بلکه بازرگانانش پیشگام مبارزه و استقامت در عرصه تجارت بوده‌اند.
روابط ایران با روسیه و سپس شوروی دوران پرفراز و نشیبی را طی کرده است. از آغاز گسترده شدن مراودات، اقتصاد سنتی ایران در دوره قاجار با اقتصاد روسیه تزاری پیوند خورد و تجار ایران به تامین‌کننده مواد خام کارخانه‌های روس و واردکننده اشیای لوکس و صنعتی آن کشور تبدیل شدند. بعد از انقلاب کمونیستی در روسیه و سقوط تزارها به‌رغم شعارهای انسان‌دوستانه مطرح‌شده، تغییری در روابط به وجود نیامد.
پس از وقوع انقلاب بلشویکی در روسیه، ایران نخستین کشوری بود که اتحاد شوروی را به رسمیت شناخت. دولت و ملت ایران انتظار داشتند تا از مواهب شعارهای دولتمردان کمونیست بهره‌مند شوند، اما در عمل چنین نشد و نخستین نشانه‌های این بی‌مهری در عرصه تجارت خود را نشان داد. روسیه با در پیش گرفتن اقتصاد دولتی قصد داشت از طریق آن انحصار تجارت با مشرق‌زمین، از جمله ایران را در دست بگیرد، از این‌رو بازرگانان ایران با معضلات زیادی روبه‌رو شدند و وضعیت به مرحله‌ای رسید که مجبور به قطع روابط تجاری شده و از حمل هرگونه کالا به مکاره‌های شوروی خودداری کردند. شرکت‌های شوروی به‌طور یک‌طرفه به خرید مواد مورد نیاز خود از طریق خرده‌فروشان ادامه دادند. تجار و در راس آنها گیلانی‌ها تصمیم گرفتند با ایجاد یک شبکه صنفی و تشکیل «نهضت اقتصاد»، از یک سو مانع سوءاستفاده برخی سودجویان داخلی شده و از سوی دیگر دولت را تحت فشار قرار داده تا با شوروی مقابله به مثل کرده و با قطع هرگونه روابط تجاری در موقعیتی برابر با سران شوروی برای عقد قرارداد وارد مذاکره شود.
نخستین جرقه‌های ظهور نهضت در گیلان و شهر رشت زده شد، یعنی شهری که تجارتخانه‌هایش به صورت نیمه تعطیل یا ورشکسته شده بودند. خواسته اصلی نهضت اقتصاد گیلان، توازن واردات و صادرات شوروی و ایران و ممنوع کردن ورود اشیای تجملی از کلیه سرحدات ایران بود. نهضت اقتصاد رشت بازرگانان سایر شهرها را نیز با خود همراه کرد و جنبشی سراسری در برابر اجحافات اقتصادی موسسات شوروی تشکیل داد و کم‌کم تجار شهرهایی همچون بارفروش، همدان، تهران، اصفهان و مشهد نیز با این نهضت همراه شدند. نهضت اقتصاد، حرکتی ملی و خودجوش بود که از سوی بازرگانان رشتی به جنبش درآمد و طی فعالیت کوتاه‌مدت خود موفق شد در برابر پیشروی‌های شوروی ایستادگی کند. «...ملتی که واجد حب وطن‌پرستی باشد با همه گونه حوادث مقابله می‌کند و هیچ واقعه‌ای نمی‌تواند آن را از پای در آورد... کشور... اکنون با خطر جدی یعنی مرگ اقتصادی ... روبه‌رو است.»
در این پرونده، مروری کوتاه خواهیم داشت بر تاریخچه تجارت دیار گیلان و شهر باران و برنج و چای.