تجارت خارجی ایران دو‌ برابر شد

بر اساس آمارهای رسمی، کل تجارت خارجی کشور در هشت سال گذشته یعنی سال‌های 1384 تا 1391 به میزان 576 میلیارد دلار بوده است. این در حالی است که در بازه زمانی هشت‌ساله از سال‌های 1376 تا 1383، رقم مجموع تجارت خارجی در حدود 188 میلیارد دلار بود. این نشان می‌دهد حجم کلی تجارت خارجی در این هشت سال تقریباً 06/2 برابر بازه زمانی هشت‌ساله قبلی بوده است. تجارت خارجی، به مجموع واردات و صادرات صورت‌گرفته در یک بازه زمانی اشاره دارد که به عنوان شاخصی از مبادلات تجاری یک کشور با اقتصادهای دیگر مطرح است. آمارها نشان می‌دهد درآمد حاصل از صادرات نفت کشور در دوره اصلاحات 173 میلیارد دلار بود که در هشت سال اخیر، این رقم به 610 میلیارد دلار رسیده است.
اما بررسی اجزای تجارت خارجی در این مدت حاکی از این است که مجموع «صادرات غیرنفتی» کشور در هشت سال گذشته، در حدود 171 میلیارد دلار بوده که در مقایسه با رقم 6/34 میلیارد دلاری دوره قبلی، افزایشی تقریباً پنج برابری را نشان می‌دهد. هر چند بررسی جزییات این صادرات حاکی از این است که در این مدت، ترکیب صادرات غیرنفتی ایران به سمت «خام‌فروشی و صادرات با ارزش افزوده پایین‌تر» رفته که از این لحاظ، رویکرد مثبتی در تجارت یک کشور محسوب نمی‌شود. در کنار این موضوع، یکی از عوامل رشد صادرات کشور در سال‌های اخیر، جهت‌گیری تولیدات ایران به «تولید در مراحل پایانی» و «وابستگی بیشتر به مواد واسطه‌ای و سرمایه‌ای» عنوان شده است. به این معنا که با تثبیت نرخ اسمی ارز با اتکا به درآمدهای نفتی در سال‌های اخیر و با وجود تورم داخلی، کالاهای خارجی به نسبت کالاهای داخلی دارای قیمت‌های نسبی ارزان‌تری شدند. این مساله علاوه بر تشدید واردات در چند سال گذشته، منجر به این شد که تولیدکنندگان به این سمت بروند که تا جایی که ممکن است با استفاده از ارز نسبتاً ارزان‌قیمت، کالاهای واسطه‌ای را از خارج از کشور وارد کنند و بیشتر مراحل پایانی تولید و حتی در مواردی، تنها بسته‌بندی محصولات را در داخل انجام دهند و دست به صادرات مجدد بزنند. البته نظام چند‌نرخی ارز و استفاده از ارز دولتی برای واردات و دریافت ارز آزاد برای صادرات نیز در این رویکرد موثر بوده ‌است. علاوه بر این، بررسی اقلام عمده صادراتی در سال 1391 گویای آن است که کالاهایی مانند «متانول (الکل متیلیک)»، «پروپان مایع‌شده» و «قیر نفت» به‌عنوان اصلی‌ترین کالاهای صادراتی بوده و همین سه کالا حدود 5/11 درصد صادرات کل کشور را به خود اختصاص داده‌اند که حاکی از وابستگی اقلام عمده صادرات به برخی کالاهای تولیدی با منشاء نفتی است که نقش صادرات کالا در صادرات غیرنفتی را کمرنگ می‌کند. همچنین در این سال، تراز بازرگانی خارجی کشور (بدون احتساب نفت، گاز و خدمات) با 102 کشور دنیا، منفی و با 95 کشور دیگر مثبت بوده است. پنج کشور طرف معامله با بیشترین تراز تجاری مثبت شامل «عراق، افغانستان، ترکمنستان، هند و پاکستان» و پنج کشور طرف معامله با بیشترین تراز تجاری منفی شامل «امارات متحده عربی، جمهوری کره، سوئیس، ترکیه و چین» بوده است. به هر طریق، بر اساس آمار اعلام‌شده برای تجارت خارجی، در هشت سال گذشته، بیش از 400میلیارد دلار واردات انجام شده که در مقایسه با رقم واردات 4/136میلیارد دلاری هشت سال قبل از آن، افزایشی تقریباً سه برابری را نشان می‌دهد. آمار منتشر‌شده از سوی گمرک کشور گویای این است که اقلام عمده وارداتی در سال گذشته شامل «دانه گندم»، «شمش آهن و فولاد»، «دانه ذرت»، «کنجاله سویا» و «برنج» است که در مجموع بیش از 17 درصد واردات کشور را تشکیل می‌دهد. مرکز پژوهش‌های مجلس، سهم قابل توجه این اقلام در سبد وارداتی کشور را نشان‌دهنده وابستگی مواد اولیه صنعتی و کالاهای اساسی به واردات دانسته و آن را «مغایر اصول مقاومت در شرایط تحریم» عنوان کرده است.
همچنین آمارها نشان می‌دهد در چهارماهه ابتدایی سال جاری، در نتیجه تقریباً سه برابر شدن نرخ ارز در بازار آزاد در دو سال گذشته، واردات با کاهش قابل ملاحظه‌ای مواجه شده و از طرفی با تورم داخلی و مشکلات مبادلات، صادرات نیز کم شده است. در مجموع نیز این عوامل به مثبت شدن تراز تجاری غیرنفتی ایران پس از سال‌ها منجر شده‌ است.