در داووس ۲۰۱۶ چه گذشت؟

در سال 1971، کلاوس شواب آلمانی که در ایالات متحده تحصیل کرده بود و آن زمان استاد دانشگاهی در ژنو سوئیس بود، تصمیم گرفت مدیران ارشد شرکت‌های اروپایی را در شهر داووس گرد آورد تا بتوانند در محیطی نسبتاً خصوصی در مورد روش‌های رویارویی با نحوه مدیریت و شرکت‌های آمریکایی بحث و تبادل‌نظر کنند. موفقیت این اجلاس باعث شد او انگیزه ایجاد مجمع مدیریت اروپا را پیدا کند. هرچند تمرکز این نهاد بر مدیریت چندان طولی نکشید و سقوط برتون وودز و جنگ اعراب و اسرائیل در سال 1973، جهت بحث‌ها را به سمت اقتصاد و تحولات اجتماعی تغییر داد و در نهایت در سال 1974، پای سیاستمداران را نیز به داووس باز کرد. اما نام این نهاد که هر‌ساله گردهمایی خود را در ژانویه در دهکده داووس برگزار می‌کرد، ثابت ماند تا در نهایت در سال 1987 این نهاد به مجمع جهانی اقتصاد تغییر نام داد. گردهمایی نهایتاً 400‌نفره سال 1971، امسال میزبان 40 نفر از رهبران دولت‌های جهان و بیش از 2500 نفر از رهبران و مدیران عامل شرکت‌های بزرگ، جامعه‌شناسان و نهادهای خصوصی و دولتی بین‌المللی و بیش از 300 نفر از چهره‌های شناخته‌شده در جهان بود. این گروه بزرگ، که چند سالی بود در داووس فقط درباره اوضاع شکننده و ناپایدار اقتصاد جهان می‌گفتند و می‌شنیدند، امسال و در سایه بهبود نسبی بعد از بحران جهانی اقتصاد، موضوع اصلی اجلاس را تغییر دادند.
محور اصلی بحث‌های امسال گردهمایی، انقلاب چهارم صنعتی بود. انقلاب صنعتی چهارم، آن‌طور که در سایت این نهاد از قول کلاوس شواب آمده است: «به تکنولوژی‌های جدیدی اشاره دارد که از تلفیق فناوری‌های فیزیکی، دیجیتالی و بیولوژیک پدید آمده است و این قابلیت را دارد که بر سیستم‌های سیاسی و اجتماعی و اقتصادی سراسر جهان، اثرات چشمگیری بگذارد.» اگر این توضیح هم برای شما گویا نیست، شاید راهگشا باشد بدانید که موضوع بحث، تکنولوژی‌هایی مانند چاپگرهای سه‌بعدی، نانوتکنولوژی، روباتیک، هوش مصنوعی و... است. البته این بحث محوری، با موضوعات جنبی هرساله‌ای مانند شرایط آب و هوایی، نرخ رشد جدید اقتصادی طبیعی جهان در دوران بعد از بحران، امنیت و برابری جنسیتی و... همراهی می‌شد.
جهان تاکنون سه انقلاب صنعتی را تجربه کرده است. نیروی بخار در قرن هجدهم اولین انقلاب صنعتی را رقم زد. دو قرن بعد و در ابتدای قرن بیستم، الکتریسیته دومین انقلابی بود که در صنعت با آن روبه‌رو شدیم. این دو مورد را در هر منبع اطلاعاتی می‌توانیم پیدا کنیم. اما انقلاب صنعتی سوم به چه دورانی گفته می‌شود؟ با آغاز دهه 1970 میلادی، کامپیوترهای خانگی و شخصی وارد بازار شدند و همه‌گیر شدن استفاده از آنها به سرعت اتفاق افتاد. ظهور اینترنت که تقریباً همزمان با ورود کامپیوتر به خانه‌ها بود باعث شد اقتصاد و جامعه و حتی مناسبات فردی، تغییری شدید نسبت به دهه‌های 1950 و 1960 را تجربه کند. دوران بعد از دهه 1970 میلادی، انقلاب فناوری اطلاعات یا انقلاب صنعتی سوم بوده است.
حالا و حداقل به نظر برنامه‌ریزان و شرکت‌کنندگان مجمع جهانی اقتصاد باید برای چهارمین انقلاب صنعتی آماده شویم که می‌تواند دنیایی را که می‌شناسیم به فصلی از تاریخ تبدیل کرده و مناسبات جدیدی را بر جهان حاکم کند. ما قرار است وارد جهان و جامعه‌ای جدید شویم، آن هم در حالی که حتی نمی‌توانیم بگوییم این جهان جدید بهتر و عادلانه‌تر از آن است که در حال حاضر آن را تجربه می‌کنیم یا جهانی بدتر و ناعادلانه‌تر خواهیم داشت؟ این مسائل، سوال اصلی کنفرانس چهار‌روزه امسال بود. هدف از استفاده و توسعه تکنولوژی را جاستین ترودو، نخست‌وزیر جدید کانادا در سخنرانی خود در روز اول کنفرانس به طور خلاصه بیان کرد: «ما صرفاً به این دلیل که تکنولوژی هیجان‌انگیز یا نتایج آن خیره‌کننده است به دنبال آن نیستیم. ما از ایجاد و توسعه تکنولوژی‌های جدید حمایت و استقبال می‌کنیم با این امید و هدف که آنها بتوانند شرایط زندگی انسان‌ها را بهبود بخشند.»اینکه واقعاً این فناوری‌های دنیای جدید خواهند توانست زندگی انسان‌ها را بهبود دهند یا نه، موضوع بسیاری از جلسات برگزار شده در روزهای بعدی اجلاس داووس بود.

انقلاب پرخرج
چشم‌اندازی که در این همایش درباره انقلاب چهارم ترسیم شد، چندان روشن و زیبا نبود. خلاف انقلاب‌های قبلی، این بار هزینه‌ها چندان اندک به نظر نمی‌رسند. انجمن جهانی اقتصاد پیش‌بینی می‌کند تا سال 2020، حدود پنج میلیون شغل در جهان به دلیل تغییرات فناوری از بین خواهند رفت. آغازکننده این جنبه از بحث، مدیر عامل مایکروسافت، ساتیا نادلا در یکی از اولین پنل‌های برگزار شده بود. او در این زمینه گفت: «من در آغاز، با خوش‌بینانه‌ترین دیدگاه ممکن وارد این بحث شدم، اما هرچقدر هم خوش‌بین باشید، اینکه انقلاب چهارم صنعتی قربانیان نه‌چندان کم‌تعدادی خواهد داشت، قابل کتمان نیست.» جو بایدن نیز، سوالی مشابه را مطرح کرد: «من فکر می‌کنم در نهایت، برآیند تغییرات تکنولوژیک که با آن روبه‌رو هستیم، مثبت خواهد بود. اما خطرات مهمی هم وجود دارد که برای حداقل کردن هزینه‌های آن باید فعالانه عمل کنیم. به عنوان مثال، چه اتفاقی برای کارگران ساده انبارها، تحویل‌دهندگان سفارش‌های خرید یا حتی فروشندگانی خواهد افتاد که بعد از این انقلاب جدید دیگر به نیروی کارشان نیازی نیست؟ این عده هزینه‌های زندگی خود را باید از کجا تامین کنند؟»
اما این هنوز بدترین اثری نیست که انقلاب صنعتی چهارم، از نظر شرکت‌کنندگان در داووس 2016، می‌تواند داشته باشد. اثرات این انقلاب تکنولوژیک، فراتر از سطح افراد خواهد بود و جوامع، ملیت‌ها و نظام‌های حاکم را تحت تاثیر قرار خواهد داد. اولین نتیجه‌ای که همین حالا هم تا حد زیادی با آن دست به گریبان هستیم، همه‌گیر شدن وسایل ارتباط جمعی است. در حال حاضر گروه‌هایی مانند داعش نه‌تنها از گزینه‌هایی مثل سایت‌های اجتماعی و اپلیکیشن‌های تلفن همراه برای پخش کردن پیام‌های نفرت‌انگیز خود استفاده می‌کنند، که از همین طریق یارگیری هم می‌کنند. سرعت این کار به قدری زیاد است که به قول شریل سندبرگ از فیس‌بوک، وقتی یکی از این صفحات را تعطیل می‌کنید، دو صفحه جدید به جای آن ایجاد می‌شود.
مهم‌تر از این، نگرانی‌ای است که بابت محقق شدن داستان‌های عجیب فیلم‌های علمی-تخیلی وجود دارد. اگر هوش‌های مصنوعی و روبات‌هایی که هر روز بیشتر به انسان‌ها شباهت پیدا می‌کنند، روزگاری بتوانند اختیار انسان‌ها را در دست بگیرند چه خواهد شد؟ چه تضمینی وجود دارد این اتفاق رخ ندهد یا در صورت از کنترل خارج شدن آنچه در حال حاضر هوش مصنوعی نامیده می‌شود، نژاد انسان بتواند دست بالا را داشته و اوضاع را کنترل کند؟ شاید الان این بحث بیشتر شبیه به تخیل باشد، اما همه می‌دانیم سفر به دور دنیا و فرود آمدن در ماه نیز، روزگاری نه‌چندان دور داستان‌هایی غیرواقعی و سرگرم‌کننده بودند.
اما کم نبودند کسانی که حتی در کوتاه‌مدت هم، محاسن انقلاب صنعتی چهارم را بسیار بیشتر از منافع آن می‌دانستند. اریک برینجولفسون، از دانشگاه ام‌آی‌تی (MIT) در سخنرانی خود اظهار داشت، از بین رفتن مشاغل بر اثر پیشرفت تکنولوژی بزرگ‌ترین و مهم‌ترین «سوءتعبیری» است که او در داووس 2016 شنیده است. تعداد نه‌چندان اندکی هم اعتقاد داشتند یکی از مهم‌ترین دستاوردهای انقلاب چهارم، برابری بیشتر بین زنان و مردان است. در نهایت اما می‌توان گفت تنها در بلندمدت، طرفداران این نظریه که سود این انقلاب جدید، بیشتر از زیان‌های احتمالی آن خواهد بود، در داووس طرفداران بیشتری داشت.

حاشیه‌های مهم‌تر از متن
البته همان‌طور که گفتیم، انقلاب چهارم صنعتی بحث اصلی این گردهمایی در سال جاری بود. داووس همیشه به داشتن بحث‌های فرعی بسیار مهم و تاثیرگذار، خصوصاً بر سیاست جهان شهره بوده است. جلوگیری از جنگ احتمالی بین یونان و ترکیه در 1988 و دیدار سران کره‌شمالی و جنوبی در 1989 و... نمونه‌هایی از این موارد بودند. امسال نیز قبرس بخش مهمی از این بحث‌های جنبی بود و دیدارهایی که در داووس شکل گرفت این امید را ایجاد کرد که آنچه «یکی از بزرگ‌ترین درگیری‌های نژادی جهان» نامیده می‌شود، بالاخره به پایان برسد. مساله مهم دیگر، بحرانی است که اروپا این روزها با آن روبه‌رو است. مهاجرت پناهندگان سوری به قاره سبز، که به قولی یادآور مهاجرت‌های تاریخ‌سازی است که کتاب‌های مقدس همه ادیان به انواعی از آنها اشاره داشته است، یکی از موضوعات فرعی مهم دیگری بود که در این اجلاس مورد بحث قرار گرفت. موضع‌گیری‌های رسمی هم، مانند همیشه مثبت بود. ماریو دراگی تاکید کرد که ورود مهاجران به نفع اقتصاد حوزه یورو خواهد بود به شرطی که اطمینان و امنیت در کشورهای پذیرنده برقرار باشد. جان کری نیز اعلام کرد کمک مالی ایالات متحده برای مدیریت این بحران افزایش خواهد یافت. هلن ری، استاد اقتصاد مدرسه اقتصاد لندن نیز، در سخنرانی خود خواستار میدان ندادن به احزاب ملی‌گرا در اروپا شد. وی به عنوان اقتصاددانی مستقل تاکید کرد خلاف مهاجران، که می‌توانند برای آینده اقتصادی اروپا مفید تلقی شوند، احزاب ملی‌گرا و بیگانه‌ستیز در کشورهای اتحادیه که تلاش دارند تمام تقصیرها را متوجه مهاجران کنند، یکپارچگی و هویت اروپا را نشانه گرفته‌اند. آنها به مردمی خسته از شرایط بد اقتصادی ناشی از بحران 2008، دشمنی واضح را نشان می‌دهند. دشمنی به نام مهاجران، که بیرون راندن آنها می‌تواند امنیت و آرامش را در داخل مرزهای کشورها تامین کند.
اما این حرف حقیقت ندارد. در حالی‌که سران اتحادیه اروپا و کارشناسان مسائل این منطقه در داووس امسال به دنبال هویت واحد این قاره بودند، آفریقا از شانس این قاره برای ساختن ملیت و هویتی بر پایه انرژی‌های پاک سخن می‌گفت. رئیس‌جمهور گینه در این اجلاس تاکید کرد کشورش و سایر کشورهای آفریقایی این شانس را دارند تا اشتباهات غرب را تکرار نکنند و در نتیجه، بهترین و بیشترین بهره واقعی را از انقلاب صنعتی چهارم ببرند.
گوردون براون اما در این اجلاس، درباره جنبه جدیدی از بحران پناهندگان صحبت کرد. وی درخواست کرد تا دولت‌ها، موسسات خیریه، نهادهای بین‌المللی و افراد، همگی کمک کنند تا منابع مالی و زیرساختی لازم برای ادامه یا آغاز تحصیلات کودکان سوری تامین شود. در غیر این‌صورت، به گفته وی، بزرگ‌ترین بحران انسانی جهان از زمان جنگ جهانی دوم به بعد شکل خواهد گرفت. نخست‌وزیر سابق انگلستان که اکنون نماینده سازمان ملل در آموزش است، تاکید کرد وضعیت اقتصادی جهان و بازارهای مالی و شرایط اقتصادی کشورها بعد از بحران، هیچ‌کدام دلیلی موجه برای تعلل در امر آموزش حدود دو میلیون کودک آواره سوریه‌ای نیست. البته همان‌طور که همه شرکت‌کنندگان شخصیت‌های سیاسی نبودند، اظهارنظرها نیز محدود به سیاست و آینده ملت و کشورها نشد. ماری برا، مدیرعامل جنرال‌موتورز، در زمینه صنعت خودرو اظهار داشت به زودی خودروهای بنزین‌سوز، وسایل نقلیه‌ای مربوط به گذشته خواهند بود. به عقیده او، صنعت خودرو در 5 تا 10 سال آینده، بیش از آنچه در 50 سال گذشته تغییر کرده، شاهد تغییرات جدید خواهد بود.
اینکه اروپا یکی از گرم‌ترین سال‌های ممکن در تاریخ خود را پشت سر گذاشت نیز، به بحث‌های زیست‌محیطی و شرایط آب و هوایی زمین دامن زد. فعالان این حوزه، که تنها چند ماه قبل در پاریس حضور داشتند مجدداً گرد هم آمدند تا در اجلاسی دیگر با شنوندگانی بیشتر بر مواضع خود تاکید کنند و وضعیت را دوباره و این بار برای گروهی دیگر توضیح دهند. بحث تبعیض‌های جنسیتی نیز، مانند هر گردهمایی مشابه دیگری، بخشی از بحث‌های مطرح‌شده در اجلاس 2016 بود. آمار نشان داد امسال، درصد زنان نسبت به کل مهمانان شرکت‌کننده در اجلاس، نسبت به سال 2002 تقریباً دو برابر شده است، اما هنوز زنان کمتر از 20 درصد کل مهمانان را تشکل می‌دهند. در مباحث مربوط به حقوق زنان نیز، نظریات به شدت مختلف بود.
عده‌ای اعتقاد داشتند وقوع انقلاب چهارم صنعتی، موقعیت کاری برابری را در اختیار زنان خواهد گذاشت، اما عده‌ای نه‌چندان اندک هم نظری کاملاً متضاد داشتند.
تامین امنیت این اجلاس، امسال بیشتر از هر سال دیگری جدی گرفته شده بود که با توجه به حملات تروریستی پاریس، قابل پیش‌بینی بود. حدود 4500 نفر از نیروهای ارتشی و پلیس در محل برگزاری اجلاس مستقر بودند. دو سیستم موشک زمین به هوا نیز برای مقابله با خطرات احتمالی در محل تعبیه شده بود و حصارهایی به طول 46 کیلومتر محل اجلاس را از محیط بیرون جدا می‌کرد که 10 درصد بیشتر از سال قبل بود. همچنین حدود 100 نفر از شرکت‌کنندگان با محافظان شخصی اضافه بر روند معمول در محل حاضر شده بودند. البته تمام این چهار روز هم صرف بحث‌های جدی آدم‌هایی با چهره‌هایی جدی نشد. حضور ستاره‌هایی مثل دی کاپریو، اما واتسون، بونو و... تا حدی فضا را تلطیف کرده بود. بلومبرگ لیست جالبی از ستاره‌های حاضر در اجلاس منتشر کرده است. به گزارش بلومبرگ در مجمع جهانی اقتصاد در سال 2016 جاستین ترودو ستاره دولتی بود. ماری بارا ستاره بازرگانی، کریستین لاگارد ستاره اقتصادی و تیدجین تیام هم ستاره بانکداری این اجلاس لقب گرفتند. لئوناردو دی‌کاپریو که این روزها با فیلم‌هایش در جهان خوش می‌درخشد و از بخت‌های اصلی اسکار بازیگری است به عنوان ستاره هالیوودی داووس 2016 شناخته شده و ستاره موسیقی این گردهمایی نیز بونو بود. بلومبرگ البته برای این اجلاس یک ستاره دیگر هم معرفی کرد که البته انسان نبود. روباتی به نام هوبو (Hubo) ستاره روباتیک داووس بود.