منابع آبی در وضعیت قرمز

وقتی حمید چیت‌چیان، وزیر نیرو، در گفت‌وگو با سالنامه 1392 «تجارت فردا» اعلام کرد 298 دشت ایران از لحاظ منابع آبی در آستانه فاجعه قرار دارند، آمارها نشان می‌داد بارش باران در حوضه‌های آبریز کشور حدود 17 درصد کاهش یافته بود. در زمان نگارش این مطلب، قدری از عمق این فاجعه کاسته شده و بارش باران از ابتدای سال آبی جاری، یعنی مهر 1392، تاکنون تنها پنج درصد کاهش یافته است. شاید همین کاهش شدت مشکل، باعث شده است اغلب مردم چندان نسبت به وضعیت مصرف آب توجه نکنند؛ چراکه برای بسیاری از آنها، این ارقام تا زمانی که پای «جیره‌بندی» به میان نیامده، به شوخی شبیه است. اما وقتی معاون برنامه‌ریزی و امور اقتصادی وزارت نیرو می‌گوید «اگر مردم در مصرف آب صرفه‌جویی نکنند و دمای هوا با گرمای بیش از 40 درجه تداوم پیدا کند منجر به سهمیه‌بندی آب می‌شود»1، به نظر می‌رسد حتی بی‌تفاوت‌ترین شهروندان هم بدانند جیره‌بندی در تابستان چه معنایی دارد و قدری هشدارها را جدی بگیرند؛ هشدارهایی که وزیر نیرو چند هفته قبل در سفر به قم و دیدار با علما و مراجع و از جمله آیات عظام مکارم‌شیرازی و جعفر سبحانی مطرح کرده و متقابلاً از زبان ایشان در لزوم مصرف بهینه و «حرمت» اسراف شنیده بود.2 در آن ملاقات آیت‌الله مکارم‌شیرازی بر لزوم اطلاع‌رسانی بیشتر تاکید کرده بود و احتمالاً همین تاکید بیشتر بود که باعث شد چیت‌چیان یکی از پرمخاطب‌ترین تریبون‌های کشور، یعنی سخنرانی پیش از خطبه‌های نماز جمعه را برای تاکید چندین‌باره بر وضعیت بحرانی آب کشور برگزیند و به امید توجه بیشتر شهروندان، از فقر کشور به لحاظ منابع آبی، مشکلات حاد در مصرف آب، کاهش جریان آب رودخانه به نصف و مصرف سرانه بالای آب بگوید.3 بر اساس آخرین آمارها، ایران وارد وضعیت تنش آبی (سرانه آب کمتر از 1700 مترمکعب در سال) شده و بیلان منفی سفره‌های آب زیرزمینی به 11 میلیارد مترمکعب رسیده است. 517 شهر به لحاظ تامین و مصرف آب وضعیت سربه‌سر دارند و 12 شهر در مرز تنش هستند. تهران، یکی از این 12 شهر است و شاید همین روزها مردم آن جیره‌بندی گسترده آب را به چشم ببینند.

کشاورزی غیربهینه

بخش کشاورزی بیش از 90 درصد و بر اساس برخی آمارها تا 94 درصد آب کشور را مصرف می‌کند. با وجود این سهم بالا، راندمان مصرف آب در این بخش بسیار پایین و کمتر از 40 درصد گزارش می‌شود. وزیر نیرو در سخنرانی خود به این مساله اشاره کرد و گفت: «در بیشتر کشورهای جهان، کشاورزی بر اساس کشت دیم بوده و کشت آبی محدود است و جمهوری اسلامی ایران در کشاورزی بر اساس کشت آبی با 2/8 میلیون هکتار زمین زیر کشت، رتبه چهارم را پس از چین، هند و آمریکا داراست. در یک مقایسه بین کشورهای منطقه که از نظر اقلیمی مشابه ما هستند، مشخص شد بازده آب در کشور لیبی 60 درصد، در هند 54 درصد، مصر 53 درصد، سوریه 45 درصد و ایران 33 درصد است که پایین‌ترین بازده است. در جهان مصرف سالانه آب به ‌ازای هر هکتار برنج 15 هزار مترمکعب است اما در ایران مصرف سالانه آب برای هر هکتار برنج‌کاری 25 هزار مترمکعب است و این مقایسه در مورد کشت‌های دیگری چون چغندر، غلات و غیره نیز با اختلاف فاحشی با کشت‌های سایر کشورها روبه‌رو است.» علیرضا دائمی، معاون برنامه‌ریزی و امور اقتصادی وزارت نیرو، در گفت‌وگو با «تجارت فردا» علت غیربهینه بودن مصرف آب در بخش کشاورزی را مواردی همچون شیوه کشت نامناسب، تلفات انتقال و توزیع، عدم آموزش کشاورزان و عدم انتخاب محصولات با نیاز به آب کمتر متناسب با کم‌آبی کشور برای کشت می‌داند.

آب گران شهری

هر چند مصرف آب شهری نسبت به کل مصرف آب کشور سهم اندکی را به خود اختصاص می‌دهد، گرانی آن به دلیل کیفیت و استاندارد بالای مورد نیاز، موجب شده است اهمیت آن کمتر از آب کشاورزی نباشد و این در حالی است که مصرف غیربهینه آب در این بخش کمابیش به همان نسبتی است که در بخش کشاورزی نیز وجود دارد. وزیر نیرو در این خصوص گفته است: «در مقایسه با کشور آلمان ما 5/1 برابر آلمانی‌ها آب مصرف می‌کنیم و به‌طور معمول مصرف آب شهری ما به ازای هر نفر 250 لیتر است، درحالی‌که در کشوری مانند آلمان که از نظر اقتصادی و بهداشت و رفاه دارای رتبه بالایی است، هر فرد آلمانی 159 لیتر آب مصرف می‌کند.» ارزانی نسبی آب و عدم توجه به الگوی بهینه مصرف آب با توجه به فرهنگ مصرف، دو عامل اصلی مصرف غیربهینه آب در بخش شهری به شمار می‌روند.

چشم‌انداز نگران‌کننده

بر اساس آخرین آمارهای فائو، میانگین درازمدت نزولات آسمانی در کشور طی سال‌های 2008 تا 2012 حدود 397 میلیارد مترمکعب در سال بوده است. ستار محمودی، قائم‌مقام وزیر نیرو، نیز در آخرین آمارها این رقم را حدود 413 میلیارد مترمکعب اعلام کرده است. از این میزان، حدود 120 تا 140 میلیارد مترمکعب را منابع تجدیدپذیر تشکیل می‌دهند. آمارهای نه چندان جدید فائو، رقم 137 را در سال 2012 (شامل 5/128 میلیارد مترمکعب منابع «داخلی» آب) و آخرین آمارهای مقام‌های وزارت نیرو، رقمی در حدود 120 میلیارد مترمکعب را مربوط به منابع آبی می‌دانند که «در دسترس و قابل برنامه‌ریزی برای بهره‌برداری» هستند. برای نشان دادن تصویری کلان از وضعیت کم‌آبی کشورها، یکی از شاخص‌های مشهور، فالکنمارک است. بر اساس این شاخص اگر سرانه آب در کشوری کمتر از 500 مترمکعب باشد آن کشور دچار کم‌آبی مطلق است. اگر این رقم بین 500 تا 1000 باشد، کشور در وضعیت کم‌آبی و چنانچه بین 1000 تا 1700 قرار گیرد، کشور دچار تنش آبی است. بر اساس اعلام چیت‌چیان، این رقم در کشور حدود 1600 است و این یعنی ایران در شرایط تنش آبی قرار دارد. شاخص دیگری که وضعیت کم‌آبی را نشان می‌دهد، درصد برداشت از منابع آبی است. چنانچه حدود 40 درصد از منابع تجدیدپذیر آب مصرف شود، می‌توان گفت کشور به لحاظ مصرف آب در شرایط پایدار است و نگرانی چندانی وجود ندارد. بر اساس اعلام وزیر نیرو در سخنرانی پیش از خطبه‌های نماز جمعه، در ایران حدود 80 درصد این منابع تجدیدپذیر مصرف می‌شود. آمارهای دیگری نیز وجود دارند که این رقم را بالاتر نیز اعلام کرده‌اند. نتایج پژوهش صورت‌گرفته در «انستیتو منابع آب» نشان می‌دهد ایران در میان 180 کشور جهان، به لحاظ تنش آبی در رتبه 24 قرار دارد.4 این پژوهش، شاخصی با دامنه صفر تا پنج برای میزان «درصد برداشت نسبت به منابع آب» برای کشورهای جهان محاسبه کرده است که رقم صفر کمترین تنش آبی و رقم پنج، بیشترین تنش آبی را نشان می‌دهد. ایران شاخص 78/4 را به دست آورده و این یعنی حدود 95 درصد آب در دسترس در ایران به مصرف می‌رسد. رتبه یک این جدول متعلق به کشور آنتیگوا و باربادو است و بحرین، باربادوس، کومور، قبرس، دومینیکا، جامائیکا، مالت، قطر، سنت لوئیس، سنت وینست و گراندا، سن مارینو، سنگاپور، ترینیداد و توباگو، امارات متحده عربی، صحرای غربی، عربستان سعودی، کویت، عمان، لیبی، رژیم صهیونیستی، قرقیزستان و تیمور شرقی در رتبه‌های بالاتر از ایران قرار دارند. وضعیت آب در ایران از کشورهایی مثل فلسطین، پاکستان و افغانستان بدتر است.

پی‌نوشت‌ها:

1- خبر شماره 93040603443 ایسنا

2- خبر شماره 130735 واحد مرکزی خبر

3- خبر شماره 93042011693 ایسنا

4- wri.org, World's 36 Most Water-Stressed Countries