مرثیه‌ای برای طلای سیاه

میانگین قیمت سبد نفتی اوپک که در سال 2013 حدود 106 دلار و در سال 2014 حدود 96 دلار بود، از اواسط 2014 رو به نزول گذاشت و با افتی بی‌سابقه در سال گذشته میلادی، میانگینی کمتر از 50 دلار را ثبت کرد. ناگفته پیداست که مشابه همین وضعیت برای دیگر نفت‌های مرجع نیز وجود داشته؛ چنان که بهای نفت برنت نیز از 6 /108 دلار در سال 2013 به 99 دلار در سال 2014 و 4 /52 دلار در سال 2015 کاهش یافته است. اما چرا بهای نفت که برخی تصور می‌کردند پس از تحریم ایران ممکن است تا 200 دلار هم برسد، به چنین شکل بی‌سابقه‌ای کاهش یافت؟

حکایت همیشگی عرضه و تقاضا تقریباً تمام آن چیزی است که درباره سقوط قیمت نفت می‌توان گفت. طی دوران افزایش قیمت نفت و با اقتصادی شدن تولید از منابع نفتی غیرمتعارف به ویژه در آمریکا، تولید نفت این کشور به شکل کم‌سابقه‌ای رشد کرد و بر اساس آمارهای اداره اطلاعات انرژی این کشور، از میانگین تولید روزانه 3 /5 میلیون بشکه در سال 2009 به بیش از 4 /9 میلیون بشکه در 11‌ماهه سال 2015 رسید. این رقم نزدیک به رکورد اوایل دهه 1970 میلادی آمریکاست؛ دورانی که در آن تولید نفت آمریکا در برخی ماه‌ها از 10 میلیون بشکه در روز هم عبور کرد. در سمت عرضه و در کنار افزایش تولید نفت شیل آمریکا، عدم رعایت دقیق سهمیه‌بندی از سوی اعضای اوپک و به طور خاص عربستان همزمان با افزایش بی‌سابقه تولید نفت عراق موجب شد نه‌تنها خروج ایران از بازار نفت به طور کامل پوشش داده شود، بلکه تولید نفت اوپک افزایش نیز بیابد. بر اساس آمارهای اوپک به نقل از منابع ثانویه، تولید نفت اوپک از 7 /30 میلیون بشکه در روز در سال 2014 به 8 /31 میلیون در سال 2015 رسیده و در ژانویه 2016 حدود 3 /32 میلیون بشکه در روز بوده است.
بخش قابل‌توجهی از این افزایش به عراق بازمی‌گردد که تولید نفت خود را در سال‌های اخیر افزایش داده و از سه میلیون بشکه در روز در سال 2013 به حدود 4 /4 میلیون بشکه در روز در ژانویه امسال رسانده است. همزمان عربستان سعودی نیز تولید خود را طی بازه زمانی مشابه از 6 /9 به 1 /10 میلیون بشکه در روز رسانده است. عدم کاهش تولید نفت از سوی عربستان و کشورهای هم‌راستا با آن برخلاف نظر اکثریت اعضای اوپک، این احتمال را مطرح کرده است که عربستان هدف سیاسی فشار بر ایران و روسیه را نیز همزمان با سیاست حفظ سهم بازار پیگیری می‌کند که البته این فرضیه را به سادگی نمی‌توان رد یا تایید کرد.

تمامی ماجرای بازار به سمت عرضه محدود نمی‌شود. تقاضای جهانی نفت نیز به شکلی مشابه و بیشتر در اثر کاهش رشد در اقتصادهای بزرگ مثل چین و همچنین انقباض اقتصادی در برخی از کشورها مثل روسیه و برزیل، به وضعیت نابسامان بازار نفت دامن زده است. بررسی‌های اوپک به نقل از منابع دیگر نشان می‌دهد که رشد اقتصادی چین در سه فصل نخست سال 2015 به حدود هفت درصد و کمتر کاهش یافته است. برزیل و روسیه نیز سه فصل نخست سال گذشته را با رشد اقتصادی منفی سپری کردند. همزمان با موارد یادشده، رشد اقتصادی در سطح جهان نیز باوجود مثبت بودن، کمتر از پیش‌بینی‌های قبلی بوده است.

یک عامل نسبتاً مهم دیگر در سقوط بهای نفت انتظارات شکل‌گرفته پیرامون بازگشت ایران به بازار نفت است. بر اساس اعلام مقام‌های رسمی، تولید نفت ایران طی شش ماه پس از لغو تحریم‌ها یک میلیون بشکه در روز افزایش خواهد یافت. این افزایش به معنای سقوط بیش از پیش بهای جهانی نفت خواهد بود؛ و البته کاهش نگرانی‌های سیاسی از بابت عرضه نفت ایران را باید مضاف بر آن دانست. با وجود این، به نظر می‌رسد هر آنچه مربوط به انتظارات از بازگشت ایران به بازار نفت بوده تاکنون بر بازار تاثیر گذاشته است و قیمت از این بیشتر کاهش نخواهد یافت. با خروج تدریجی نفت شیل از گردونه تولید، می‌توان انتظار داشت به تدریج در نیمه دوم سال 2016 میلادی قیمت‌ها رو به صعود گذارند.