از سرزمین طاق بستان

اردشیر کشاورز/پژوهشگر تاریخ غرب کشور

شواهد و مدارک باستان‌شناختی نشان می‌دهد کرمانشاه از اولین زیستگاه‌های انسان اولیه به شمار می‌رفته و یکی از مراکز مهم جمعیتی در زاگرس میانی محسوب می‌شده است. تمامی مراحل و ادوار زندگی انسان از عهد حجر تا دوره‌های تمدنی پیش از تاریخ و سپس تا تشکیل حکومت‌های بزرگ، سیر تحول خود را در این محدوده طی کرده است.
در هزاره چهارم ق‌م، استان کرمانشاه یکی از مراکز مهم تجاری و بازرگانی بود. بازرگانان این استان با بازرگانان شوشی و بین‌النهرینی داد و ستد و تبادل کالا داشتند. وجود بازارهایی از آن دوره در «گودین» کنگاور و «چغاگاوانه» اسلام‌آباد شاهدی بر این مدعاست.
با شکل‌گیری حکومت‌ها، این خطه یکی از مراکز مادی محسوب می‌شد. از این دوره یادمان‌های با‌ارزشی چون دژ گودین در کنگاور برجای مانده است. در این دوره کرمانشاه یکی از شاهراه‌های حیاتی ایران بود و جاده اکباتان به بابل از این استان عبور می‌کرد.
با احداث شهرهایی چون حلوان در این منطقه و سیاست شهرسازی پادشاهان ساسانی در غرب کشور ـ‌که به بنیاد شهر کرمانشاه منجر شد‌ـ این حوزه بیش از پیش اعتبار یافت و شاهان ساسانی با ایجاد پل‌هایی بر روی رودخانه‌ها و ساخت بناهای عام‌المنفعه، رفاه و رونق اقتصادی را برای مردم این دیار به ارمغان آوردند.

سیری در پیشینه تجارت ایران غربی
مستندات تاریخی جهان، اوضاع اقتصادی و تجاری کشور ایران از عصر باستان و تا گذشت قرونی از عصر میانه و شیوه‌های مرتبط با موضوع از جمله صادرات و واردات و بازتاب‌های پیرامونی آنها را متاسفانه مکتوم گذاشته و لذا انعکاس وضعیت پروسه‌هایی چون بازرگانی، امنیت و اقتصاد و در کلیت آن دادوستد تجاری در دنیای حواشی ایران بزرگ در منابع مکتوب مربوطه مغفول مانده است. در حالی‌ که می‌دانیم ایران کشوری با سابقه درخشان در ابواب مهم روابط تجاری و بازرگانی محسوب می‌شده و با توجه به پیشتازی در خشکی و دریا که واجد بازرگانی پررونقی بوده است، در عصر ساسانیان، شریان حیات تجارت- یعنی بازرگانی در راه‌های ارتباطی و مواصلاتی جاده ابریشم و شاهراه بزرگ خراسان، بغداد و بالعکس در حیطه مسیرها و معابر و عمل و ابتکار و خلاقیت ایرانیان و مردم غرب کشور یا ایران غربی قرار داشته است.
از این‌رو ایالت کهن کرمانشاهان به جهت برخورداری از تردد کاروان‌های تجاری و غیر آن و به واسطه وجود راه‌های ارتباطی و مواصلاتی که در زمان ایلخانان مغول از حیث کارکرد تجاری به راه‌های درون و برون‌مرزی تقسیم شده بود، خاص داد و ستد تجارت داخلی و خارجی به حساب می‌آمدند و بالغ بر چهار شاهراه عمده از جمله راه تجاری آذربایجان و کرمانشاه بود (شهر، سیاست و اقتصاد در عهد ایلخانان، صص 273 تا 275).
بدیهی است در این میانه وجود کاروانسراها را حتی مهم‌تر از راه‌سازی دانسته‌اند، چرا که آسایش کاروان‌ها در راه‌های مواصلاتی موکول به آن بوده است که در هر منزل کاروانسرایی مجهز و مناسب وجود داشته باشد (سیاست و اقتصاد عصر صفوی دکتر محمد‌ابراهیم باستانی‌پاریزی، صص 96 تا 103).
و لذا کرمانشاهان در این مورد نیز بی‌بهره نبوده و از وجود کاروانسراهای عمده‌ای چون کاروانسرای شاه عباسی بیستون و ماهیدشت نصیب برده است. در هر حال کیفیت امور تجارت، اقتصاد، امنیت راه‌ها و تردد بازرگانان وضعیتی کم و بیش مثبت و منفی یا دارای یک منحنی فراز و فرود در طول قرون متمادی و تا مقطع تاریخ معاصر ایران و برهه مشروطیت در غرب و جنوب غرب کشور بوده است: کرمانشاهان، لرستان، خوزستان، چهارمحال و بختیاری و‌... که در یک سیطره اقتصادی و حاکمیتی مشترک از سال 1221 ه‌ق قرار داشته‌اند به نحوی بوده است که داد و ستد تجاری همگون و حداقل هماهنگی را سیر کرده است.
همزمان با حمله افغان و سقوط اصفهان، کرمانشاهان نیز با تجاوز عثمانی‌ها مواجه شد و بار دیگر رو به ویرانی نهاد. در زمان حکومت زندیه، خوانین زنگنه و اهالی کرمانشاه نخست حکومت کریم‌خان را نپذیرفتند، به همین جهت کرمانشاه مدتی با محاصره و خرابی مواجه بود. در دوره قاجاریه، کرمانشاه اعتبار و اهمیت بسیار پیدا کرد. فتحعلی‌شاه در سال ۱۲۲۱ هـ.‌ق یکی از پسران خود به نام «محمد‌علی میرزای دولت‌شاه» را با سمت سرحدداری عراقین به این شغل منصوب و ایالت خوزستان را نیز ضمیمه قلمرو او کرد.
در این زمان کرمانشاه به یک پایگاه نظامی مجهز علیه دولت عثمانی تبدیل شد. ممالک ثلث غرب، جنوب غرب و سرحدداری عراقین در سایه امنیت ایجاد‌شده خاندان‌هایی از مردم بین‌النهرین یا عراق کنونی به داخل فلات ایران مهاجرت کرده و عمدتاً در کرمانشاهان و بعضاً در همدان ساکن شدند که از میان آنان می‌شود به خاندان‌های وکیل‌الدوله‌های انگلیس و سادات تاجر بغدادی اشاره کرد که در راه‌اندازی چرخه تولید و تجارت، باروری اقتصاد، رونق داد و ستد و بازرگانی نقش مهم و ارزنده‌ای ایفا کرده و همین امر موجب شد تا سادات تاجر بغدادی در سرای گمرک کرمانشاه، تجارت عمده کالای بمبئی و بغداد را راه‌اندازی کنند (کلیات آثار غیرت کرمانشاهی).
در جنگ جهانی اول کرمانشاه به تصرف قوای عثمانی درآمد، ولی بعد از سقوط بغداد آنها عقب‌نشینی کردند. در جنگ جهانی دوم نیز کرمانشاه به تصرف قوای نظامی انگلستان درآمد.
به هر صورت وضعیت اقتصادی کرمانشاهان تا سال‌های بعد از 1900 میلادی یعنی پدیده مشروطیت و آستانه جنگ جهانی اول1297- 1293خ در آثار سیاحان غیر‌ایرانی از جمله ویلیامز جکسن آمریکایی چنین آمده است: «از قرن نوزدهم به بعد در نتیجه سیاحت و تجارت شهر کرمانشاه بیشتر مورد شناسایی اروپاییان واقع شده و از نظر بازرگانی، موقعیت مناسبی داشته باشد، زیرا بر سر راه کاروان‌رو عمده ایران و بین‌النهرین واقع شده، بازار دادوستد و خرید و فروش آن بسیار گرم است. شهر کرمانشاه دارای کاروانسراهای متعدد است و این کاروانسراها معمولاً پر از بازرگانان و تجار یا زائران ایرانی است که عازم زیارت کربلا هستند، پرسه زدن این حسن را داشت که به من مجال داد، تصویری از فعالیت‌های بازرگانی کرمانشاه را حاصل کنم. در بازارها، دادوستد محصولات و فرآورده‌های محلی از قبیل غلات، گندم، جو، میوه، صمغ و تریاک با رونق تمام در جریان بود (سفرنامه جکسن، ایران و گذشته و حال، صص 267 تا 269).
موسیو لویی رابینو نماینده امپریال بانک یا بانک شاهی ایران و انگلیس که در مقطع مشروطیت در کرمانشاه بوده است، در گزارش اقتصادی خود نوشته است: «بازرگانان کرمانشاه نمایندگان خود در همدان و بغداد هستند که تعداد آنان به نزدیک به دویست بازرگان می‌رسد و بیشتر کارشان در پیوند با کالاهای منچستر است که از منچستر یا از راه بغداد وارد می‌کنند، شکر را از مارسی (فرانسه) وارد می‌کنند، تریاک و جنگ‌افزار و پوست بز و فرش را نیز به بغداد یا انگلستان صادر می‌کنند. بازرگانان کاشانی از کرمانشاه تنباکو، کالاهای ابریشمی بومی و کالاهای مسی را وارد می‌کنند و به کاشان می‌فرستند. بازرگانان یزدی از کرمانشاه، حنا و ابریشم وارد می‌کنند. بازرگانان همدانی، نفت، برنج، چیت روسی و ... کالاهای شیشه‌ای وارد می‌کنند» (گزارشی از بازرگانی و جامعه شهر و ایالت کرمانشاه در سده نوزدهم میلادی یا سنت لویی رابینو، صص 25 تا 27).

منابع:
1- حاج امین‌الضرب تاریخ تجارت و سرمایه‌گذاری صنعتی در ایران، خسرو معتضد، نشر البرز،1380.
2-شهر، سیاست و اقتصاد در عهد ایلخانان، سید‌ابوالفضل رضوی، انتشارات امیرکبیر، 1390.
3- سیاست و اقتصاد عصر صفوی، دکتر محمد ابراهیم باستانی‌پاریزی، انتشارات صفی علیشاه، 1362.
4- زندگی و زمانه شاهزاده محمدعلی میرزای دولتشاه، اردشیر کشاورز، انتشارات قشقایی، 1395، تهران.
5- کلیات آثار غیرت کرمانشاهی، به کوشش سید‌محمد‌سعید غیرت، موسسه مطبوعاتی عطایی، سال 1337، تهران.
6- مقالات تاریخی بررسی نقش تجار و بازرگانان در تحولات تاریخی ایران (ایران غربی) نشریات غرب و جنوب غرب کشور، اردشیر کشاورز.
7- روزنامه باختر کرمانشاه و نیز با عنوان دادوستد تجاری عشایر غرب کشور در پدیده مشروطیت نشریه سیمره، اردشیر کشاورز، لرستان، خرم‌آباد، 1390 و 1391.
8- سفرنامه جکسن، ایران و گذشته و حال، ابراهم ویلیامز جکسن، ترجمه منوچهر امیری، فریدون بدره‌ای، انتشارات خوارزمی با همکاری موسسه انتشارات فرانکلین، 1357.
9- گزارشی از بازرگانی و جامعه شهر و ایالت کرمانشاه در سده نوزدهم میلادی، سنت لویی رابینو، ترجمه و گردآوری محمدرضا (فریبرز) همزه‌ای، انتشارات دانشگاه رازی کرمانشاه، 1391.