خدمتی که اجباری شد

خبر کوتاه بود و تکان‌دهنده؛ 14 مرزبان در جنوب‌شرق سیستان‌ و ‌بلوچستان شهید شدند. خبری که نه نخستین خبر از این دست به شمار می‌رود و احتمالاً نه آخرین خبر. آن گونه که خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران (ایرنا) به نقل از یک منبع مطلع و عضو شورای تامین استان سیستان و بلوچستان گزارش داده است، 12 نفر از مرزبانان شهید، مشغول به «خدمت سربازی» بوده‌اند. سربازانی که احتمالاً دور از خانه خود، مشغول گذراندن دوران «خدمت نظام وظیفه عمومی» بوده‌اند و چه بسا برای بازگشت به خانه در روزهای آخر خدمت، روزشماری می‌کردند. این سربازان، تنها بخش اندکی از میلیون‌ها جوانی را تشکیل می‌دهند که از حدود یک قرن قبل تاکنون، براساس قانون به خدمت سربازی اعزام می‌شوند و البته برخی از آنان، هرگز به خانه باز نمی‌گردند. از نهم آبان 1294 تاکنون، 98 سال می‌گذرد و در تمامی این سال‌ها، سربازی بخش لاینفک قوانین ایران بوده است.

یک قرن اجباری
هرچند ابتکار خدمت نظام وظیفه را به رضاشاه نسبت می‌دهند، شواهد نشان می‌دهد نخستین قانون سربازی ایران در نهم آبان 1294 هجری شمسی به تصویب مجلس شورای ملی رسید. در جلسه 71 دوره سوم مجلس شورای ملی، قانون 18ماده‌ای «سربازگیری» تصویب و اجرای آن برعهده وزیر جنگ گذاشته شد. در ماده یک این قانون تصریح شده است: «اساس قشون‌گیرى دولت ایران به طرز بنیچه (خدمت اجبارى خصوصى) است.» بنیچه، مالیاتی بود که اهالی هر ده بایستی می‌پرداختند. این مالیات می‌توانست از هر نوعی باشد، از محصولات کشاورزی گرفته تا قشون. حتی پیش از تصویب نخستین قانون سربازگیری، جمع‌آوری قشون به این شیوه که می‌توانست متناسب با مقدار محصولات زراعی، جمعیت یا دام روستا باشد، متداول و در زمان قاجاریه شیوه‌ای حکومتی پیدا کرده بود؛ اما قانون مصوب سال 1294،‌ برای نخستین بار به شکل مدرن و امروزی به مقوله سربازی پرداخت. مدت سربازی در این قانون، حداکثر دو سال تعیین شد که این مدت کمابیش پابرجاست.
بعد از کودتای 1299 و حضور رضاخان در کابینه به عنوان وزیر جنگ، او به سازماندهی و ادغام نیروهای نظامی ایران پرداخت و ارتش را تشکیل داد که با شکل‌گیری آن، او توانست بسیاری از شورش‌های محلی را سرکوب کند. رضاخان مدتی بعد به نخست‌وزیری رسید و در این دوران بود که «قانون خدمت نظام اجباری» به تصویب مجلس پنجم رسید. استفاده از لفظ «اجباری» برای خدمت نظام وظیفه به این دوران بازمی‌گردد. براساس قانون «اجباری»، تمام اتباع ذکور فارغ از محل سکونت، مکلف به خدمت سربازی شدند. مدت خدمت سربازی براساس این قانون، 25 سال و مشتمل بر سه دوره زیر تعیین شد:
1- دوره خدمت نظامی به مدت شش سال، شامل دو سال تحت‌السلاح و چهار سال احتیاطی
2- دوره ذخیره به مدت 13 سال، شامل شش سال ذخیره مقدم و هفت سال ذخیره تالی
3- دوره پاسبانی به مدت شش سال.
قانون «اجباری» معافیت‌هایی هم داشت. برای مثال، افرادی که از یک یا دو چشم نابینا بودند یا قد بسیار کوتاهی داشتند، از خدمت معاف بودند. همین‌طور دارندگان دیپلم، علما و طلاب در صورت داشتن شرایط خاص، تک‌فرزندانی که کفالت والدین بالای60 سال را برعهده داشتند و برخی گروه‌های دیگر نیز امکان معافیت از خدمت نظام اجباری را داشتند. در سال 1310، اصلاحات متعددی بر قانون اجباری تصویب شد و در سال 1317، قانون سربازی جدیدی با عنوان «قانون خدمت نظام وظیفه» به تصویب مجلس شورای ملی رسید. این قانون، بسیار مفصل‌تر از دو قانون قبلی و شامل 19 فصل، 167 ماده و 56 تبصره بود.
از سال 1317 تا سال 1350، اصلاحات متعددی درباره خدمت نظام وظیفه صورت گرفت و قوانین زیادی به تصویب رسید. نهایتاً در 13 اردیبهشت 1350، از نسخه جدید قانون جدید خدمت نظام وظیفه رونمایی شد. این قانون، در واقع چهارمین قانون فراگیر در رابطه با سربازی به شمار می‌رفت و تا تصویب قانون جدید سربازی در سال 1363، پابرجا بود. قانون خدمت وظیفه عمومی مصوب 29 مهر 1363، به همراه اصلاحات صورت‌گرفته بر روی آن، آخرین نسخه از قوانین نظام وظیفه به شمار می‌رود و تاکنون نیز پابرجاست. هرچند به دلیل اصلاحات متعدد، قانون 1363 تنها حدود 30 درصد از کل قوانین مرتبط با سربازی را تشکیل می‌دهد. براساس قانون، هم‌اکنون دوره احتیاط برای اتباع ذکور کشور 30 سال به شرح زیر است:
1- دوره ضرورت، دو سال
2- دوره احتیاط، هشت سال
3- دوره ذخیره اول، 10 سال
4- دوره ذخیره دوم، 10 سال.
خدمت نامحبوب
باوجود آنکه در سال‌های اخیر فعالیت‌ها و تبلیغات زیادی در راستای بهبود شرایط جهت خدمت وظیفه سربازان صورت گرفته است، به نظر می‌رسد اکثریت مشمولان موافق اجباری بودن خدمت وظیفه نیستند و سربازی اختیاری را به آن ترجیح می‌دهند. این روند، در سراسر جهان نیز مدت‌هاست در پیش گرفته شده است. بیش از 100 کشور جهان خدمت سربازی اجباری ندارند که روزبه‌روز بر تعداد آنها افزوده می‌شود. در مقابل، در کمتر از 40 کشور دوره خدمت وظیفه عمومی بیش از 5/1 سال است که ایران نیز یکی از این کشورها به شمار می‌رود. شاید بتوان گفت اصلی‌ترین دلیل در مخالفت با خدمت اجباری، چیزی جز «اجباری» بودن آن نباشد. منتقدان اجباری بودن خدمت نظام وظیفه، «عدم وجود حق انتخاب» در این مساله را اصلی‌ترین نقطه ضعف سیستم سربازی فعلی ارزیابی می‌کنند. علاوه بر این، طولانی بودن زمان خدمت سربازی و در عین حال عدم پرداخت دستمزد متناسب با این دوره، نقطه ضعف اساسی دیگر آن به شمار می‌رود. مشکلات فرهنگی و اجتماعی که سربازان با آن مواجه می‌شوند، وجود تبعیض، ایجاد مشکلاتی در اشتغال، تحصیل و ازدواج از دیگر نقاط ضعفی است که به گفته منتقدان، در سیستم فعلی نظام وظیفه وجود دارد. در نقطه مقابل نیز موافقان این خدمت، بر مسائلی همچون لزوم پاسداری همگانی از کشور و ضروری بودن آموزش‌های دفاعی عمومی و هزینه کمتر سربازی اجباری نسبت به مدل سربازی حرفه‌ای تاکید می‌کنند. به گفته موافقان سیستم فعلی، طرح‌هایی همچون خرید خدمت سربازی نیز موجب تبعیض ناروا میان اقشار نسبتاً مرفه و دیگر گروه‌های اقتصادی جامعه می‌شود و در نتیجه نمی‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.

وعده‌ای به نام سربازی اختیاری
شاید بتوان یکی از نشانه‌های عدم استقبال از سیستم فعلی سربازی را در انتخابات ریاست‌جمهوری مشاهده کرد؛ جایی که برخی از کاندیداها حذف سربازی اجباری و حرکت به سمت سربازی حرفه‌ای را از برنامه‌های خود اعلام می‌کنند. در این میان، شاید شاخص‌ترین چهره محسن رضایی، کاندیدای دو دوره اخیر انتخابات ریاست‌جمهوری باشد. او که خود زمانی طولانی فرماندهی سپاه پاسداران را برعهده داشت و از نزدیک با مقتضیات و شرایط سربازی آشناست، در سال 88 کاهش مدت سربازی به یک سال و تبدیل سربازی به شغلی برای سربازان را مطرح کرد. در آن سال، یکی دیگر از کاندیداهای انتخابات نیز طرح سربازی حرفه‌ای را مطرح کرد. براساس طرح او، افرادی که به خدمت سربازی علاقه ندارند می‌توانند پس از گذراندن دوره آموزشی، هزینه جبرانی آن را بپردازند. علاقه‌مندان نیز می‌توانند با اخذ حقوق مناسب، تا سقف پنج سال به خدمت بپردازند. در این طرح، بخشی از هزینه‌های سربازی حرفه‌ای توسط افرادی که معافیت از خدمت را انتخاب می‌کردند پرداخت می‌شود و فشار طرح بر بودجه عمومی کاهش می‌یابد. در انتخابات ریاست‌جمهوری اخیر نیز محسن رضایی بار دیگر مساله حذف سربازی اجباری را به صورت گسترده مطرح و از سربازی حرفه‌ای دفاع کرد. این مساله البته بدون پاسخ نماند و یک مقام مسوول در ستاد کل نیروهای مسلح، در واکنش به سخنان رضایی اعلام کرد: «از کاندیداهای ریاست‌جمهوری می‌خواهیم در مورد مدل سربازی که از حیطه ریاست‌جمهوری خارج است، اظهارنظر نکنند.»

معافیت، کسری، امریه
با توجه به پشتوانه قانونی، تاریخی و عرفی خدمت نظام وظیفه عمومی، برای مشمولان راهی جز تبعیت از قانون مذکور وجود ندارد. با وجود این، شیوه‌هایی قانونی برای کاهش تبعات این قانون وجود دارد. برای مثال افراد می‌توانند از معافیت یا کسر خدمت برخوردار شوند. برخی بیماری‌ها یا کفالت والدین، از مشهورترین دلایلی هستند که فرد می‌تواند با ارائه مدارک مربوطه، از سربازی معاف شود. تلاش برای نرفتن به سربازی به هر دلیلی که باشد، موجب ایجاد یک بازار غیررسمی برای مشاوره معافیت نیز شده است. علاوه بر معافیت، در سال‌های گذشته، استفاده از کسری خدمت به دلیل سوابق جبهه یا ایثارگری والدین، بسیار رونق داشته که البته این مساله اخیراً کمرنگ شده است. علاوه بر راه‌های قانونی برای نرفتن به سربازی، برخی معدود به شیوه‌های غیرقانونی همچون جعل مدرک یا حتی ایجاد مشکلات جسمی عمدی برای مطرح شدن در کمیسیون پزشکی نیز متوسل می‌شوند. با وجود تمامی این راه‌ها، اگر در نهایت فرد باز هم مجبور به رفتن به سربازی باشد، راه‌هایی وجود دارد تا از ناگواری این دوران قدری بکاهد. علاوه بر مقررات مرسوم نظام وظیفه عمومی، راه‌های غیررسمی و البته قانونی فراوانی وجود دارد تا فرد به جای خدمت در نقاط دور، بتواند دوران سربازی را در شهر یا استان خود بگذراند. در این میان تقاضای فراوانی برای «امریه» نیز وجود دارد. سربازان امریه، بعد از گذراندن دوران آموزشی، بقیه خدمت خود را در یک سازمان دولتی سپری می‌کنند که طبیعتاً به طور خاص برای مشمولان دارای تحصیلات عالیه، این شیوه گذراندن سربازی اولویت دارد. هرچند در عمل نیز ظرفیت محدود پذیرش امریه موجب می‌شود این شیوه برای همه متقاضیان قابل استفاده نباشد. در سال‌های دور، برخی از مشمولان این شانس را پیدا کردند که بتوانند خدمت سربازی خود را بخرند. در آن سال‌ها بسته به مدرک تحصیلی، مبالغی تعیین شد که مشمولان با پرداخت این مبلغ، از خدمت معاف می‌شدند. این روند از سال 1377 برای مدتی ادامه داشت و نهایتاً در سال 1383 پایان یافت. علاوه بر تمامی این راه‌ها، راه‌حل‌های سنتی‌تری وجود دارد که البته امروزه کمتر مورد استقبال قرار می‌گیرد. این راه‌حل چیزی نیست جز فرار از خدمت یا غیبت که به دلیل وجود مشکلات فراوان عملاً تا حد زیادی به فراموشی سپرده شده است.