تراز تجارت، بدون نفت

تجارت خارجی ایران در حال کاهش است. این موضوع را روندهای اخیر صادرات و واردات کشور نشان می‌دهد. بر اساس بررسی‌ها میزان تجارت خارجی ایران یک‌پنجم از ارزش خود را در سال جاری نسبت به سال قبل (بازه زمانی هشت ماه نخست سال) از دست داده است که روند کاهشی در این متغیر را که به تدریج از میانه‌های سال 1391 آغاز شده بود، ادامه داده است. کاهش تجارت خارجی در تقریباً یک سال گذشته، در نتیجه کاهش «همزمان» صادرات و واردات بوده و به گفته کارشناسان، به همین دلیل، نمی‌تواند تحت تاثیر یک عامل اقتصادی مثل نرخ ارز باشد. این موضوع بیانگر این است که «محدودیت در مبادلات»، عامل اصلی کاهش در تجارت خارجی بوده است. موضوع دیگر این است که صادرات غیرنفتی که در سال گذشته به نظر می‌رسید از افزایش نرخ ارز تاثیر پذیرفته و افزایش یافته بود، در سال جاری کاهشی شده و مقدار کمتری داشته است. اما مهم‌ترین روند صورت‌گرفته در صادرات و واردات کشور، کاهش فاصله بین واردات و صادرات غیرنفتی است که درصد آن، به کمترین مقدار در 50 سال اخیر رسیده است.

کاهش 18درصدی ارزش مبادلات
تازه‌ترین آماری که گمرک از مبادلات کالایی کشور در هشت ماه نخست امسال منتشر کرده، نشان می‌دهد از ابتدای سال تا پایان آبان، حدود 6/24 میلیارد دلار صادرات و تقریباً 2/28 میلیارد دلار واردات از طریق مرزهای گمرکی کشور انجام شده است. مقایسه این آمار با ارقام مشابه سال قبل، بیانگر میزان کاهش صورت‌گرفته در تجارت خارجی کشور است. البته در این بررسی، آمار «تجارت خارجی بدون احتساب نفت» در نظر گرفته شده و «صادرات غیرنفتی» لحاظ می‎شود.
در هشت ماه نخست سال گذشته، در حدود 2/28 میلیارد دلار صادرات و چیزی نزدیک به 6/36 میلیارد دلار واردات از گمرک‌های کشور صورت گرفته بود. با نگاه به این ارقام می‌توان گفت امسال نسبت به سال گذشته، سال بدتری هم برای صادرات و هم برای واردات ایران بوده است. به طوری که در مدت هشت ماه، از میزان ارزش صادرات تقریباً 6/3 میلیارد دلار کم شده و ارزش واردات انجام‌شده به ایران نیز، تقریباً 4/8 میلیارد دلار کمتر شده است که نشان می‌دهد در این هشت ماه کاهش در ارزش واردات «شدیدتر» از افت ارزش صادرات بوده است. با توجه به اینکه مجموع میزان صادرات و واردات کشور، رقم «تجارت خارجی» را نشان می‌دهد، روندهای اخیر در مبادلات بازرگانی را می‌توان به عنوان کاهش در «تجارت خارجی» ایران نیز تعبیر کرد.
بر این اساس، میزان کل تجارت خارجی از رقم تقریباً 8/64 میلیارد‌دلاری مربوط به هشت ماه نخست سال گذشته، به رقم 9/52 میلیارد دلار در هشت ماه نخست امسال رسیده که کاهشی به اندازه 2/11 میلیارد دلار را نشان می‌دهد. البته در چنین آمارهایی، مهم‌تر از اینکه کاهش به چه اندازه و چند دلار بوده است، این موضوع دارای اهمیت است که درصد تغییرات به چه صورت بوده است. آمار اخیر حاکی از این است که امسال نسبت به سال قبل، در حدود 4/18 درصد از تجارت خارجی ایران کاسته شده است. این موضوع به این معناست که از کل مبادلات کالایی خارجی ایران، در حدود «یک‌پنجم» آن در سال جاری در مقایسه با سال قبل، کم شده است.

رکود تجارت پس از تحریم
آمارها نشان می‌دهد این موضوع یعنی کاهش تجارت خارجی، از اواسط سال 1391 آغاز شده بود که پس از رسیدن این متغیر به بالاترین رقم تاریخی خود در سال 1390 رخ داد. در سال 1390، میزان کل تجارت خارجی (غیرنفتی) ایران، به میزان حدوداً 6/95 میلیارد دلار رسید و می‌رفت که برای نخستین بار در تاریخ اقتصادی کشور، رکورد 100 میلیارد‌دلاری برای تجارت خارجی ثبت شود. هر چند از این رقم، در حدود دو‌سوم (65 درصد) آن مربوط به واردات و تقریباً یک‌سوم (35 درصد) از تجارت خارجی نیز، مربوط به صادرات (غیرنفتی) بوده است.
اما در میانه‌های سال 1391 و به خصوص با شدت گرفتن محدودیت‌های خارجی، روندهای افزایشی صادرات و واردات که باعث ثبت رکوردهای بی‌سابقه تجارت خارجی شده بود، معکوس شد. به این ترتیب تا پایان سال و در مقایسه یک‌ساله، هم صادرات و هم واردات مقادیر کمتری را نسبت به سال 1390 ثبت کردند. این افت البته در مقایسه با افت صورت‌گرفته در سال جاری، شدت کمتری داشته است. در سال 1391 میزان صادرات غیرنفتی گمرکی تقریباً به میزان چهار درصد کاهش یافت و افت ارزش واردات گمرکی نیز، در حدود 13 درصد گزارش شد. مقایسه این ارقام با مقادیر مربوط به سال جاری که کاهش 13 درصد صادرات و تنزل 23درصدی واردات را نشان می‌دهد، بیانگر تشدید روند کاهشی تجارت خارجی کشور در تقریباً یک سال اخیر بوده است.

کمترین درصد «کسری تجاری»
بر اساس آمارها، در هشت ماه نخست سال جاری، میزان صادرات غیرنفتی از لحاظ ارزش در حدود 13 درصد کاسته شده، حال آنکه میزان افت ارزش واردات در این مدت به میزان 23 درصد بوده است. موضوعی که نشان می‌دهد واردات با شدت بیشتری در حال کاهش بوده و به همین دلیل، بخشی از «شکاف تراز تجاری غیرنفتی» ایران، تعدیل شده است. مطابق آمار گمرک، در هشت ماه نخست سال گذشته، ارزش واردات صورت‌گرفته به کشور، به اندازه 6/3 میلیارد دلار از صادرات انجام‌شده بیشتر بود که به معنای «کسری» 6/3 میلیارد‌دلاری یا 6/29درصدی تجارت خارجی ایران بود.
این در حالی است که این کسری در سال جاری، به رقم منفی 8/14درصدی رسیده است. با توجه به آمارهایی که از تجارت خارجی گمرکی کشور از سال 1342 به بعد در دست است، می‌توان گفت چنین رقمی از کسری تجاری حداقل در 50 سال اخیر کشور بدون سابقه بوده است. البته برخی از کارشناسان می‌گویند بخش عمده‌ای از این کاهش در شکاف تجارت خارجی، در نتیجه محدودیت‌های خارجی بوده و به خصوص محدودیت فروش نفت، بر این روند اثرگذار بوده است و بنابراین نمی‌توان آن را نشان‌دهنده این دانست که سیاستگذاری معطوف به تعدیل شکاف صادرات غیرنفتی و واردات و به تبع آن، بیرون کردن نفت از تراز تجاری ایران بوده است. با این حال شاید چنین روندی را بتوان یکی از معدود پیامدهای مثبت رخدادهای اقتصادی دو سال اخیر به شمار آورد. هر چند با توجه به ابعاد وضعیت منفی متغیرهای دیگر اقتصاد، اهمیت این موضوع و چنین روندهایی ممکن است چندان جدی تلقی نشود.