فراسوی یک رابطه

در ماه‌ها و سال‌هایی که مذاکرات هسته‌ای ایران در جریان بود، تنها دنبال‌کنندگان بحث، مردم ایران و احیاناً بقیه کشورهای شرکت‌کننده در اجلاس نبودند. این مذاکرات در تمام این سال‌ها از نزدیک توسط همسایگان ایران نیز دنبال می‌شد، همسایگانی که تقریباً همگی مواضع متغیری در مورد این مذاکرات داشتند. خاورمیانه به دلیل موقعیت استراتژیک آن و خصوصاً منابع نفتی فراوان، همیشه منطقه حساسی بوده است. حضور سنگین نظامی آمریکا و بعضی کشورهای اروپایی در منطقه در چند سال اخیر نیز به این موضوع دامن زده است. تنشی که دولت جدید ایران، همزمان با پیش بردن مذاکرات با طرف‌های غربی سعی در رفع یا حداقل تخفیف آن داشته است و به نظر می‌رسد موفقیت‌هایی هم در این زمینه کسب کرده است، امیر کویت برای اولین بار در ژوئن 2014 به ایران سفر کرد و در ژانویه 2015 ظریف شخصاً در ریاض فوت ملک عبدالله را به مقامات این کشور تسلیت گفت. اگرچه درگیری‌های بحرین، روابط بین ایران و بعضی کشورهای عرب منطقه را تیره کرده است، اما در عین حال همه این کشورها در نگرانی بابت تکفیری‌ها شریک هستند. بنابراین موضع متغیر کشورهای حوزه خلیج فارس چه در مورد ایران و چه در مورد توافق هسته‌ای، تا اندازه‌ای قابل درک است. از یک سو، با اجرایی شدن توافق راه برای ورود سرمایه به ایران باز می‌شود. سرمایه‌هایی که احتمالاً در زمان‌های تحریم مقصد بخش نه‌چندان اندکی از آنها کشورهای حاشیه خلیج فارس بوده‌اند و حالا باید به کمتر قناعت کنند. همچنین لغو تحریم‌ها بنیه اقتصادی ایران را تقویت خواهد کرد و از دید رهبران کشورهای عرب به دولت ایران این توانایی را خواهد داد تا بیشتر به گروه‌های فعال در کشورهای همسایه مانند لبنان و فلسطین و یمن کمک کند. شاید به همین دلیل بود که طی مذاکرات، وقتی همه در مورد گزینه‌های موجود بحث می‌کردند، عربستان تقریباً به تنهایی درباره اضافه کردن شروطی مختلف به موافقتنامه صحبت می‌کرد. شروطی مانند عدم حمایت از گروه‌های به‌زعم آن کشور تروریستی در منطقه و رعایت حقوق بشر و‌... شروطی که در نهایت طرف غربی نشان داد تمایلی به گنجاندن آن در متن موافقتنامه ندارد و اطمینان از عدم دسترسی ایران به سلاح هسته‌ای برای آنها کافی است. در واقع کشورهای حوزه خلیج فارس مایل نبودند مذاکرات به سرانجام نرسد. در واقع پس از آنکه تقریباً واضح شد استفاده غرب از قدرت نظامی علیه ایران با توجه به تجربه عراق و افغانستان بسیار نامحتمل است، رهبران کشورهای عرب نیز تمایل پیدا کردند تا به طریقی از عدم دسترسی ایران به سلاح هسته‌ای اطمینان حاصل شود. فقط به نظر می‌رسد این توافق، به‌گونه‌ای که آنان دوست داشتند، صورت نپذیرفت. در واقع کشورهای عربی بیشتر انتظار توافقی همه‌جانبه را داشتند که تنها در مورد آینده برنامه هسته‌ای ایران نباشد. اما نگرانی بزرگ‌تر و موضوع مهم‌تر از همه این است که ایران، کشوری بزرگ‌تر، با منابع بیشتر، مردمی آگاه‌تر و جامعه‌ای پیشرفته‌تر است که در مقام رقابت، می‌تواند توجه‌های بیشتری را نسبت به عربستان به سوی خود جلب کند، این وضعیت خصوصاً وقتی هر دو کشور داعیه رهبری جهان اسلام را دارند، به وضوح به زیان عربستانی خواهد بود که با وضع قوانینی بسیار سختگیرانه، جامعه‌ای به شدت بسته و منزوی در دنیا را ایجاد کرده است. با توجه به اینکه کشورهای حاشیه خلیج فارس هم از نظر اقتصادی و هم از نظر سیاسی، از این توافق زیان خواهند دید، احتمالاً ماه‌های پس از توافق، جلب اعتماد و ایجاد ارتباط مجدد با آنها برای دولت ایران چندان آسان نخواهد بود. در مورد همسایه‌های غیر‌عرب نیز اوضاع بر همین منوال است. عراق و افغانستان، امیدوارند همکاری نزدیک ایالات متحده و ایران ادامه‌دار باشد تا آنها هم بتوانند از مزایای همکاری با هر دو کشور خصوصاً در زمینه برخورد با القاعده و داعش استفاده کنند. ترکیه اگرچه از نظر اقتصادی، از تحریم ایران سود برده و بخشی از بازار ایران در کشورهای اروپایی را به خود اختصاص داده است اما ایران، خود بازار بزرگی برای کالاهای ترک محسوب می‌شود. همچنین باز شدن بازار نفت و گاز ایران به روی سرمایه‌گذاران خارجی نه‌تنها فرصت‌های سرمایه‌گذاری بسیاری را برای ترکیه فراهم خواهد کرد که می‌تواند باعث شود ایران، بتواند با هزینه‌ای کمتر، نیاز روزافزون این کشور و احتمالاً حداقل بخشی از اروپا را به گاز تامین کند. از سوی دیگر ترکیه و ایران به وضوح در مورد سوریه و مناطق کردنشین ترکیه نظرات متفاوت و طبیعتاً موضع‌گیری‌های متفاوتی دارند که گاه به اظهار رسمی هم منتهی می‌شود. خاورمیانه همیشه محل برخورد سیاست و اقتصاد بوده است و در بسیاری مواقع چه کشورهای منطقه و چه بقیه جهان، مجبور شده‌اند تصمیم بگیرند منافع اقتصادی را بر سیاسی ترجیح می‌دهند یا بالعکس. اما احتمالاً هیچ‌گاه به اندازه زمان حاضر و حتی شدیدتر از الان روزهای بعد از اجرایی شدن توافق، این تلاقی سیاست و اقتصاد نمایان نخواهد شد. اما در عین حال در ایران دولتی بر سر کار است که با پیروزی خیره‌کننده در دور اول انتخابات امید اصلاح را هم در داخل و هم در خارج برای مردم به ارمغان آورد. سیاست و تدبیری که توانست مذاکرات چندین ساله‌ای را که تقریباً به بن‌بست رسیده بود، راهبری کند، مطمئناً خواهد توانست تنش‌های موجود در منطقه را نیز به حداقل برساند. سفرهای منطقه‌ای ظریف که بعد از انجام توافق آغاز شد، اولین قدم‌های دولت در این زمینه بود تا نشان دهد ایران، پیش از شروع روابط با کشورهای غربی، مایل است از انزوای سیاسی خود در منطقه خارج شود. با توجه به اینکه با پافشاری ایران، مفاد توافق فقط شامل برنامه هسته‌ای ایران است و در هیچ زمینه دیگری تعهداتی را برای کشور تعیین نکرده است، آینده روابط ایران و کشورهای منطقه بعد از توافق، بیشتر از آنکه به مفاد این توافق بستگی داشته باشد، به روش برخورد دولت و عملکرد دولت در منطقه بستگی خواهد داشت.