شناسه خبر : 15525 لینک کوتاه

بحران مصرف سیمان ناشی از چه سیاست‌هایی است؟

تاوان دخالت در مکانیسم بازار

کی از بزرگ‌ترین معضلات اقتصاد ایران، دخالت‎های سیستماتیک و غیرسیستماتیک، بلندمدت و مقطعی در سازوکار بازار بوده است. این دستکاری‎ها از ابلاغ سیاست‎هایی مثل ممنوعیت صادرات تا قیمت‎گذاری و دستکاری قیمت، متنوع بوده است.

مصطفی نعمتی / پژوهشگر اقتصادی
صنعت سیمان ایران، قدمتی 80‌ساله دارد. ایران از لحاظ جغرافیایی در منطقه‌ای واقع شده که سلسله‌کوه‌های آهکی آن را احاطه کرده است که در نتیجه مواد اولیه برای تولید سیمان در داخل کشور به وفور یافت می‌شود. اولین کارخانه سیمان در ایران، با نام سیمان ری، در اطراف کوه بی‎بی شهربانو در سال 1312، تولیدات خود را روانه بازار مصرف کرد. این کارخانه با «سرمایه دولتی» احداث شد. به عبارت دیگر، صنعت سیمان هم مانند اغلب صنایع ایران، یک نوزاد دولتی است. اما ادامه روند سرمایه‎گذاری در صنعت سیمان، ایران را در حال حاضر در رده 15 کشور اول تولیدکننده سیمان در دنیا قرار داده است. ایران با ظرفیت تولید حدود 80 میلیون تن سیمان در حال حاضر، بالاترین ظرفیت تولید سیمان در خاورمیانه را داراست.

محدودیت‌‌های صادراتی سیمان
در برنامه‎های عمرانی پیش از انقلاب، همواره افزایش ظرفیت تولید سیمان، یکی از سرفصل‎های مهم آن بود. دولت در این برنامه‎‎ها نقش راهبردی را ایفا می‎کرد و بخش خصوصی، سرمایه‎گذاری آن را تامین می‎کرد. از این‌رو تا پیش از انقلاب، عمده مالکیت و سرمایه‎گذاری صنعت سیمان را بخش خصوصی در اختیار داشت. گرچه استراتژی توسعه غالب در ایران همواره استراتژی جایگزینی واردات بوده، سیاست‎های صادراتی نیز تا حدودی تشویق شده است. اما در صنعت سیمان به دلیل محدود بودن شعاع صادراتی، بازارهای صادراتی آن نیز محدود است؛ به همین دلیل ایجاد و گسترش ظرفیت با هدف صادرات در این صنعت، با محدودیت‎های جدی مواجه است، ضمن آنکه تولیدکنندگان قدرتمندی در منطقه مانند ترکیه، پاکستان و اخیراً کشورهای شمال ایران حضور دارند. بنابراین، بازار مصرف منطقه‎ای سیمان، یک بازار به شدت رقابتی است که کیفیت، قیمت و ثبات سیاست‎های صادراتی در حفظ سهم بازار آن، نقش اصلی را ایفا می‎کنند.
نقش ثبات سیاستی از آنجا اهمیت دارد که در این بازار رقابتی، نفوذ در بازار و کسب سهم در آن، بسیار دشوار است، به ویژه آنکه در مورد کالایی سخن رانده می‎شود که مساله‌ کیفیت، به دلیل نقش حساس آن در ایمنی عمومی از جمله ساختمان‎ها، پل‎ها، سدها و مانند آن، نقش حیاتی بازی می‎کند. وقتی به هر دلیل، سیاست‎های صادراتی کشور دستخوش تغییرات وسیع، مقطعی و سلیقه‎ای می‎شود یا به بهانه‎هایی مانند تنظیم بازار داخلی، ممنوعیت صادراتی وضع می‎شود، حرکت بازارهای هدف به سمت تامین‌کنندگانی که چنین رفتارهای پیش‎بینی‌نشده‎ای ندارند، اولین پیامد آن است. مانند آنچه در سال‎های 85 تا 88 و در پی ممنوعیت صادرات سیمان کشور رخ داد و بزرگ‌ترین و بکرترین بازار مصرف سیمان ایران، یعنی بازار عراق، از دست رفت!

معضل دخالت در بازار
در واقع، یکی از بزرگ‌ترین معضلات اقتصاد ایران، دخالت‎های سیستماتیک و غیرسیستماتیک، بلندمدت و مقطعی در سازوکار بازار بوده است. این دستکاری‎ها از ابلاغ سیاست‎هایی مثل ممنوعیت صادرات تا قیمت‎گذاری و دستکاری قیمت، متنوع بوده است. بررسی قیمت سیمان در بازار ایران در مقایسه با سایر کشورها نشان می‎دهد در ایران، سیمان نسبت به سایر کشورها بسیار ارزان است. به طور مثال، هر تن سیمان در شمال هندوستان 127 دلار، جنوب هند 86 دلار، نیجریه 199 دلار، چین 98 دلار، پاراگوئه 173 دلار اما در ایران حدود 35 دلار است که یکی از ارزان‎ترین نرخ‎های دنیاست.
بررسی میزان تولید و مصرف سالانه سیمان در ایران نیز طی پنج‌ سال اخیر نشان می‎دهد این بازار از نظر عرضه و تقاضا، در تعادل به سر برده است. این در حالی است که بنابر برآوردهای رسمی، ظرفیت تولید سیمان کشور، حدود 80 میلیون تن است. در نتیجه، این صنعت، با حدود 80 تا 85 درصد ظرفیت تولیدی خود در حال فعالیت است.
بررسی ظرفیت و حجم تولید واقعی دو کشور ترکیه و کره جنوبی که اولی کشوری در حد و اندازه ایران از نظر توسعه‎یافتگی و جمعیت است و دومی کشوری توسعه‎یافته تلقی می‎شود نیز بیانگر آن است که صنعت سیمان ترکیه با 65 درصد ظرفیت تولید و کره با 92 درصد ظرفیت تولید، در حال فعالیت هستند. در نتیجه، صنعت سیمان ایران، در یک نقطه میانی بین دو کشور اولی هم‌تراز با ایران و دومی توسعه‎یافته قرار می‎گیرد. اما پرسش این است که چرا فعالان صنعت سیمان در ایران به ویژه بخش خصوصی، از وضعیت فعلی این صنعت اظهار نارضایتی می‎کنند؟ چرا بازار صنعتی که از معدود بازارهای تعادلی در ایران است، از نگاه فعالان و سرمایه‎گذاران آن، مطلوب نیست؟
ابتدا لازم است توجه داشته باشیم که بر اساس برآوردهای صورت‌گرفته، ارزش جایگزینی کارخانه‎های سیمانی به ازای هر تن تولید بالغ بر ۱۲۰ دلار است. در صورتی که بازدهی سرمایه‌گذاری در صنعتی خاص از دید سرمایه‌گذاران مناسب نباشد، شاهد رکود سرمایه‌گذاری‌های جدید و حتی عدم انجام تعمیرات اساسی خواهیم بود. به اذعان کارشناسان و فعالان صنعت سیمان و با نگاهی به موارد یاد‌شده، مهم‎ترین عامل این عدم رضایت «قیمت‎گذاری دستوری یا دستکاری قیمت در بازار» است. از سوی دیگر، از آنجا که نرخ سیمان بازار داخلی تاثیر مستقیمی بر نرخ صادراتی دارد، وابستگی شدید نرخ سیمان صادراتی به نرخ سیمان داخلی و ارزان بودن آن، باعث شده تا حتی اگر بازار صادراتی هم فتح شود، صادرات هم سودآوری قابل توجهی برای این صنعت نداشته باشد.
اما مهم‎ترین قلم هزینه‎ای تولید سیمان، گاز مصرفی است که بر اساس برآوردهای میزان مصرف گاز و تولید، ارزش کلینکر تولید‌شده در سال 1394 بر اساس قیمت ایران معادل 11378 میلیارد ریال و هزینه گاز مصرفی بر اساس قیمت ایران 2068 میلیارد ریال بوده است. به عبارت دیگر، هزینه گاز مصرفی، حدود 18 درصد از ارزش بازاری تولید را در بازار ایران پوشش داده است. حال چنانچه هر دو قیمت را بر اساس قیمت‎های جهانی مقایسه کنیم، ارزش کلینکر تولید‌شده معادل 43450 میلیارد ریال و هزینه گاز مصرف‌شده معادل 15500 میلیارد ریال خواهد بود که بدین ترتیب، هزینه گاز مصرفی، حدود 35 درصد از ارزش بازاری تولید را در بازار جهانی پوشش می‎دهد.

بهترین حمایت چیست؟
حال، چنانچه این دو حالت را با هم مقایسه کنیم، یعنی چنانچه هم گاز به نرخ جهانی به تولیدکنندگان سیمان فروخته شود و هم قیمت سیمان در بازار داخل آزاد شود تا به حد قیمت‎های جهانی برسد، حاشیه سود تولیدکنندگان آن، تنها در سال 1394 معادل 18 هزار میلیارد ریال، افزایش می‎یافت! به عبارت دیگر، چنانچه دولت به بهانه فروش گاز ارزان قیمت به کارخانه‎های سیمان، اقدام به مداخله در بازار و قیمت‎گذاری می‎کند و خود را در انجام این کار محق می‎داند، کافی است به منظور حمایت از این صنعت، بدون انجام هرگونه دخالت در بازار یا سیاستگذاری قیمتی، تنها با آزادسازی قیمت داده و ستانده این صنعت، آن را به یکی از صنایع و بازارهای مطلوب سرمایه‎گذاری تبدیل کند. فعالان و سرمایه‎گذاران صنعت سیمان نیز، ‎باید به جای توقع از دولت برای حمایت‎های غیربازرگانی، مطالبات خود را صرفاً روی همین دو موضوع، متمرکز و منسجم کنند. به دیگر سخن، مادامی که نرخ سیمان بر اساس مکانیسم بازار تعیین نشود و نرخ‌های فروش و حتی انرژی مصرفی واقعی نشوند، این صنعت با چالش و بحران مواجه خواهد بود. راهکار با‌دوام برای بهبود و افزایش کارایی صنعت سیمان، تعیین نرخ داده و ستانده آن در بازار و عدم دخالت دولت در سازوکار آن و تکیه صرف بر سیاستگذاری است و نه دستور دادن به آن! دولت و به ویژه وزارتخانه راه و شهرسازی که اخیراً مورد خطاب فعالان صنعت سیمان قرار گرفته است، بهتر است تجربه گرانبهای آزادسازی نرخ بلیت هواپیما را فراروی خود قرار دهند. به زبان ساده، این سخن وزیر محترم راه و شهرسازی که از فعالان صنعت سیمان خواسته است که از دولت درخواست غیربازرگانی نداشته باشند، ‎باید به سرعت از سوی فعالان این صنعت در مسیر برداشتن دخالت دولت در مکانیسم بازار، مورد توجه و پیگیری قرار گیرد.

دراین پرونده بخوانید ...

دیدگاه تان را بنویسید

 

پربیننده ترین اخبار این شماره

پربیننده ترین اخبار تمام شماره ها