مانور انتخاباتی در میدان تلگرام

گسترش فناوری ارتباطات در دهه کنونی فضایی پدید آورده است که روز به روز در لایه‌های گوناگون رشد می‌یابد. فضای مجازی که ریشه در خیال‌پردازی‌های ذهنی داشته، اکنون به بخشی از واقعیت ناملموس ولی فراگیر تبدیل شده است. امروزه فناوری ارتباطات و اطلاعات با توسعه ابزارهای عمومی، قاره‌هایی تازه با فرصت‌ها و تهدیدهایی نو را پیش رو گذاشته است. در این میان سامانه‌های تعامل اجتماعی مجازی کارکرد و نقش ویژه‌ای دارند. بر پایه آمار اعلام‌شده در روزهای نخست آبان‌ماه ۱۳۹۴ طی مصاحبه وزیر ارتباطات، فراوانی کاربران سامانه اجتماعی‌-‌مجازی تلگرام در جامعه ایرانی حدود ۱۴ میلیون نفر برآورد و اعلام شد. در پیوند با چنین آماری، از اینترنت اشیا، مدیریت داده‌های عظیم، نسل پنجم موبایل و شهر هوشمند هم سخن به میان آمده است.
با این توصیف، با توسعه پرشتاب فضای تعامل اجتماعی در ایران، درگاهی نو به میدان گسترده‌ و بی‌مهار ارتباطات باز شده که می‌تواند زمینه‌ساز بالندگی یا آسیب‌زا باشد. فرصت‌ها و تهدیدهای توسعه فضا، روش‌ها و ابزارهای فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی به‌ویژه تلگرام برای نخستین بار با روند انتخابات مجلس خبرگان رهبری و مجلس شورای اسلامی هم‌هنگام است. از دیرباز فرآیندهای سیاسی‌-‌اجتماعی انتخابات همراه با اوج گرفتن هیجان‌ها و زمینه نمایان شدن پایبندی افراد و گروه‌ها به اصول اخلاقی و چارچوب‌های قانونی بوده است. آنچه در این بازه‌های زمانی نمود پررنگ‌تر می‌یابد، ریشه در بازخورد (نگرش)‌های آموخته‌شده افراد دارد. در انتخابات پیش‌رو، مهیا بودن و باز شدن درگاه فضای مجازی نمایانگر کاستی‌های رفتاری جامعه ایرانی به نظر می‌رسد. شتاب گردش داده‌ها، فضای آنلاین و ماهیت شبکه‌های تودرتو به پیشی گرفتن واکنش بر اعتباریابی انجامیده است. این وضعیت بیش از همیشه به دقت، راستی‌آزمایی و پایایی (اعتبار) اطلاعات و اعتماد اجتماعی آسیب می‌زند. در شرایطی که جامعه ایرانی نیازمند آموزش مهارت‌های تفکر، مهارت‌های اساسی زندگی و مهارت‌های گفت‌وگو و تفکر سیستمی است، وارد شدن انبوه ابزار و فناوری ارتباطات آنلاین، شرایطی مساله‌ساز پدید می‌آورد.
از جمله بارز‌ترین این مساله‌ها رفتار خبررسانی و پردازش‌های سطحی، بی‌بنیاد و ناپایدار درباره پدیده‌ها و رخدادهای گوناگون است. در زمان و فضای انتخاباتی هیجان‌زدگی، ترفندهای رسانه‌ای و جنگ روانی در میدان‌های اجتماعی بیشتر و نمایان‌تر می‌شوند. انتخابات پیش ‌رو قبل از کوچه و خیابان‌های شهر‌ها و روستا‌ها، در کانال‌ها، گروه‌ها و مجراهای تلگرامی جریان یافته است. پوششی که فضای مجازی برای برخی گروه‌ها و افراد ایجاد می‌کند شوربختانه حاشیه امنی برای پردازش و پراکنده‌سازی داده‌های نادرست، هدفمند یا غیرهدفمند، فراهم ساخته است. شتاب انتقال داده‌ها، همراه با گستردگی و درهم‌آمیختگی گروه‌ها و کانال‌ها موجب پیچیدگی وضعیت می‌شود و کافی است یک خبر درست یا ساختگی در ساختاری برانگیزاننده تنظیم و فرستاده شود. دومینوی داده‌ها در فضای تلگرامی به‌ویژه در جامعه ایرانی تاکنون بیشتر به ژرف‌تر شدن شکاف قوم‌ها، ترویج فرهنگ یاوه‌گویی و رویارویی‌های اقشار و صنف‌ها دامن زده است. نقابی که فضای مجازی برای افراد فراهم می‌سازد، در شبکه اجتماعی تلگرامی هم نمود و کاربرد دارد. ویژگی دیگر شبکه اجتماعی تلگرامی دسترسی آسان و هر لحظه‌ای روی گوشی‌های تلفن همراه است. این ویژگی می‌تواند در روند انتخابات اثر چشمگیری بر افکار عمومی بگذارد.

تلگرام تمرکز انتخابی را کاهش می‌دهد

اثر مشخص تلگرام بر انتخابات، کاهش تمرکز و توجه انتخابی مخاطبان و کاربران است. کاربر در زمان کوتاهی داده‌های گوناگون و زیاد روی گوشی تلفن همراه خود دریافت می‌کند. از این‌رو زمان چندانی برای توجه انتخابی، تمرکز و تامل وجود ندارد. کاهش تمرکز به کاستی‌مندی شناختی و سطحی‌تر شدن تفکر می‌انجامد و در شرایطی که مهندسی داده‌ها صورت بگیرد، می‌تواند رفتارهای هیجان‌بنیاد را بر رفتارهای خرد‌بنیاد چیره سازد. این ویژگی‌ها سبب می‌شوند کاربر تلگرامی در میان انبوه و گوناگونی داده‌ها درباره افراد و موقعیت‌ها دچار سردرگمی، شناخت سطحی و داوری‌های کم‌دقت شود. مساله دیگر فضای تلگرام روایی، درستی و پایایی (اعتبار) گروه یا کانال‌های مرجعی است که افراد در دسترس دارند. شکل‌گیری مجموعه‌های تلگرامی و پیوستن افراد به گروه یا کانال، در لایه و سطح نخست، از راه شماره تلفن آشنایان و دوستان فرد رخ می‌دهد. سنگ بنای ورود به این شبکه برای هر فرد، در واقع، اثرگرفته از نزدیکان و دوستان شخصی است و خطا و چرخه خودتاییدی از‌‌ همان خشت اول بنیان نهاده می‌شود. خطای برجسته دیگر تعمیم تحلیل‌ها و توصیف‌های این گروه‌ها و کانال‌ها به جامعه‌ای فراگیر است. ما از نمونه‌هایی که دچار خطای خودتاییدی هستند و کاملاً هدفمند و جهت‌دار انتخاب شده، تعمیم‌های عمومی انجام می‌دهیم و این تعمیم‌ها را در زندگی روزمره، فضای کاری و باورهای عمومی خود به کار می‌بریم.
مساله پیچیده‌ای که فضای مجازی تلگرامی به‌ویژه با آن روبه‌روست تعمیم‌های نادرست و تکیه بر پردازش‌هایی است که از پایایی (اعتبار) قابل قبول برخوردار نیستند. در شرایط انتخاباتی هر طیف، ائتلاف و حزب گروه و کانال‌های خود را با عضویت هواداران، اعضا و افراد نزدیک پی‌ریزی می‌کند که بر تعامل‌های درون‌گروهی اثر هم‌افزایی و بر تحلیل‌ها اثر خطای خودتاییدگری خواهد داشت. افراد در گروه‌ها با کمترین داده‌ها نتیجه‌گیری‌های فراگیر مطرح می‌کنند. در این میان سازوکارهای دفاعی روانشناختی هم در فضای مجازی، به ویژه در شرایط انتخابات، چالش‌آفرین است. فرافکنی، انکار، قطبی‌سازی و تحریف از آن جمله هستند. برای نمونه فرافکنی که فرد احساسات، افکار، آرزو‌ها و تکانه‌های نامقبول خود را به دیگران نسبت می‌دهد. در این ساز و کار، فرد دو کار انجام می‌دهد: نخست، دیگران را مسوول خطا‌ها و کارهای بد خود می‌داند و آنها را سرزنش می‌کند. دوم، تکانه‌ها، افکار و گرایش‌های نامقبول خود را با نسبت دادن به دیگران از خود دور می‌کند و از تنش خود می‌کاهد. فرافکنی در فرآیند انتخابات می‌تواند به رفتارهایی ازجمله بدنمایی رقیب، اغراق منفی و گسترش باورهای قالبی درباره نامزدهای ناهمسو و دامن زدن به قانون همه یا هیچ بینجامد. ساز و کارهای دفاعی منفی، در کنار جرگه‌سالاری زمینه‌ساز خطاهای ‌شناختی، داوری‌های نادرست و انتخاب‌های نسنجیده می‌شوند.
این موارد در شرایط انتخابات اهمیت دوچندان می‌یابند و در بستر فناوری اطلاعات و ارتباطات آسان‌تر، پرشتاب‌تر و آسیب‌رسان‌تر رخ می‌دهند. آسیب‌های پیش‌گفته، نه‌تنها در رویارویی یا رقابت بین گروه‌ها یا ائتلاف‌های ناهمسو، بلکه در میان حزب‌ها، گروه‌ها و افراد یک جریان سیاسی‌-‌فکری هم گسترش یافته است. نقش، سرمایه و اثر افراد یا گروه‌ها در تصمیم‌گیری و شکل‌گیری سیاهه نامزد‌ها، این بار در میدان تلگرام محک می‌خورد، جابه‌جا می‌شود، بازآفرینی یا ویران می شود. با اینکه انتظار می‌رود گسترش دسترسی به فضای مجازی، به شفاف‌سازی رسانه‌ای و داده‌پردازی دقیق کمک کند، به دلیل زیرساخت‌های فرهنگی جامعه‌ ایرانی، به یک ابزار ضد روش تبدیل شده و به ابهام و شایعه‌سازی دامن زده است.

فرصت‌های جدید در سرزمین مجازی

با این همه، می‌توان با برنامه‌ریزی و آگاهی از فرصتی که فضای اجتماعی تلگرام فراهم ساخته بهره‌گیری مثبت داشت. بستر فناوری اطلاعات و شبکه اجتماعی مجازی، مانند سرزمین تازه، فرصت‌های ویژه را پیش روی جویندگان آگاه و جامعه بالنده می‌گذارد. لایه‌بندی گروه‌های مرجع جامعه‌پذیرکننده، تدارک و تنظیم کانال‌های مرجع و مدیریت‌شده و تنظیم مسیرهای معرفی کانال‌های مرجع به گروه‌های عمومی و روزمره، می‌تواند زمینه‌ساز استنادهای دقیق و درست باشد. در این راستا، کنشگران موثر، از جمله دانشگاهیان، نهادهای مذهبی، هنرمندان، چهره‌های برجسته‌ ورزشی و نهادهای آموزشی مسوولیتی سنگین‌تر بر دوش دارند. در شرایط انتخابات، فضای اجتماعی تلگرام، ابزار و روش‌های تازه‌ای در اختیار حزب‌ها و نامزدهای انتخاباتی قرار می‌دهد تا مهارت‌های ‌شناختی، ارتباطی و تعاملی خود را بازآفرینی کنند و آموزش اجتماعی را در فرآیند پنهان فضای تلگرامی رقم بزنند.
طرح‌ها، نماد‌ها، شعار‌ها و متن‌های انتخاباتی که هر یک از احزاب بر پایه دیدگاه، چارچوب نظری، برنامه و شیوه‌نامه‌ اجرایی خود در انتخابات برمی‌گزینند، نمایانگر شکل‌گیری تفکر و رفتار سیستمی می‌تواند باشد، در سراسر شبانه‌روز گردش داده‌ها رخ دهد، از امکانات چندرسانه‌ای بهره‌برداری شود و از هدررفت امکانات فیزیکی از جمله تراکت‌ها و ابزارهای کاغذی بکاهد. از سوی دیگر شمار زیاد داوطلبان این دوره، می‌تواند فضای اجتماعی تلگرام را بیش از پیش پرتنش، شلوغ و دچار سررفتگی دیتا (داده) کند. احزاب و نامزدهای انتخابات باید در آماده‌سازی، چگونگی و ابزارهای داده‌پردازی خود در تلگرام به تاب‌آوری، دامنه تمرکز و نقطه اشباع کاربران مخاطب خود توجه داشته باشند و همواره با ارزیابی سوگیری‌ها و خطاهای درون‌گروهی و بین‌گروهی فرآیندهای پردازش انتخاباتی خود را مدیریت کنند.
بدون تسلط بر نکته‌های پردازشی فضای مجازی و جامعه ایرانی، فضای اجتماعی تلگرام در این انتخابات می‌تواند به یک ضدروش تبدیل شود، زمینه‌ساز تقویت رفتارهای منفی (شایعه‌پردازی، ویرانگری، آشفته ‌کردن، خودشیفتگی و خودرایی، و...) باشد و بر هزینه‌های اجتماعی بومی و ملی بیفزاید. فناوری اطلاعات و ارتباطات مانند هر فناوری دیگر، فرصت یا تهدید است. در شرایط انتخابات برای سنجش هزینه‌-‌‌فایده فضای تلگرامی نیاز به آگاهی تخصصی و مدیریت ویژه از سوی احزاب و گروه‌های موثر بیش از پیش به چشم می‌خورد. این ضرورت و اهمیت در 50 روز پیش رو و با شتاب بیشتر فرآیند‌ها پررنگ‌تر خواهد شد.