تاریخ انتشار:
تحلیل شاخص ضریب جینی در گفت‌وگو با داوود سوری
تغییر ضریب جینی ربطی به فقر ندارد
افزایش ضریب جینی به معنای افزایش فقر است؟ داوود سوری، استاد اقتصاد دانشگاه صنعتی شریف در این گفت‌وگو این مساله را به شدت رد می‌کند. این استاد اقتصاد در همان ابتدا تغییر ضریب جینی از سال ۹۰ به بعد را رد کرده و می‌گوید شاید به لحاظ ریاضی اعداد تغییر کرده و افزایش یافته باشند، اما به لحاظ آماری این اعداد بیانگر تغییر ضریب جینی است چون باید در تحلیل‌های آماری خطای اندازه‌گیری را مد نظر قرار داد و اختلاف میان ضریب جینی سال‌های ۹۰ به بعد به قدری اندک است که نمی‌توان ادعا کرد شکاف درآمدی کاهش یافته یا افزایش داشته است.
آیا افزایش ضریب جینی به معنای افزایش فقر است؟ داوود سوری، استاد اقتصاد دانشگاه صنعتی شریف در این گفت‌وگو این مساله را به شدت رد می‌کند. این استاد اقتصاد در همان ابتدا تغییر ضریب جینی از سال 90 به بعد را رد کرده و می‌گوید شاید به لحاظ ریاضی اعداد تغییر کرده و افزایش یافته باشند، اما به لحاظ آماری این اعداد بیانگر تغییر ضریب جینی است چون باید در تحلیل‌های آماری خطای اندازه‌گیری را مد نظر قرار داد و اختلاف میان ضریب جینی سال‌های 90 به بعد به قدری اندک است که نمی‌توان ادعا کرد شکاف درآمدی کاهش یافته یا افزایش داشته است. سوری همچنین می‌گوید حتی اگر بپذیریم ضریب جینی افزایش یافته و شکاف درآمدی بیشتر شده، این مساله الزاماً به معنای افزایش فقر نیست. وی تاکید می‌کند تغییر ضریب جینی ربطی به فقر ندارد و زمانی که می‌گوییم نابرابری افزایش پیدا کرده این به معنای افزایش فقر نیست، بلکه به این معناست که خانوارها از نظر سطح رفاه از یکدیگر دور شده‌اند. یک عده سهم بیشتری از رفاه دارند و عده دیگر در مقایسه با بقیه کمتر در رفاه هستند. سوری می‌گوید این اختلاف و دوری هم می‌تواند حالت‌های مختلف داشته باشد و به دلایل مختلف
ایجاد شده باشد. ممکن است درآمد کم‌درآمدها کمتر شده و درآمد پردرآمدها ثابت مانده باشد. ممکن است درآمد کم‌درآمدها افزایش یافته باشد و درآمد پردرآمدها هم افزایش یافته باشد اما با نرخی بیشتر. ممکن است درآمد کم‌درآمدها ثابت مانده و پردرآمدها درآمد بیشتری کسب کرده باشند. مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.
مرکز آمار گزارشی از ضریب جینی در فاصله سال‌های 89 تا 94 را منتشر کرده است. گزارشی که نشان می‌دهد ضریب جینی در یک روند نوسانی کاهش و سپس افزایش یافته است. برخی افزایش ضریب جینی را به افزایش فقر در جامعه در دو سال گذشته تعبیر کرده‌اند و برخی دیگر آن را نشانه افزایش شکاف درآمدی دانسته‌اند. گزارش موجود در یک نمای کلی چه می‌گوید؟
برقراری یک ارتباط مستقیم میان افزایش ضریب جینی با افزایش فقر در جامعه تصور اشتباهی است. زمانی که از مساله رفاه خانوار صحبت می‌شود می‌توان به دو مفهوم اشاره کرد؛ یکی مساله فقر و دیگری مساله نابرابری. این دو مفهوم با یکدیگر متفاوت هستند. رفاه خانوار غالباً با درآمد یا هزینه خانوار اندازه‌گیری می‌شود. یعنی بررسی می‌شود یک خانوار در طول سال چه هزینه‌هایی داشته و مجموع این هزینه‌ها به‌عنوان یک معیار از رفاه خانوار مورد استفاده و تحلیل قرار می‌گیرد. هرچه سطح هزینه‌ها بالاتر باشد، خانوار از رفاه بیشتری برخوردار است و هر چقدر سطح هزینه‌ها کمتر باشد رفاه آن خانوار کمتر است. وقتی از فقر صحبت می‌کنیم منظور ما آن افرادی هستند که هزینه‌هایشان از یک میزان مشخص، که خط فقر نامیده می‌شود، کمتر بوده است. در این حالت افرادی که درآمدشان از یک میزان مشخص کمتر است فقیر و دیگران غیرفقیر نامیده می‌شوند. بر این اساس زمانی که از فقر صحبت می‌شود هر خانوار به تنهایی و موقعیت آن نسبت به خط فقر در نظر گرفته می‌شود. اما هنگامی که از نابرابری صحبت می‌شود، خانوارها در مقایسه با یکدیگر سنجیده می‌شوند و شاخص ضریب جینی نیز موقعیت نسبی
خانوارها را مورد سنجش قرار می‌دهد و بررسی می‌کند که خانوارها در مقایسه با هم چه درآمدی دارند. پس باید تاکید کنم ضریب جینی و فقر دو مقوله متفاوت‌اند. ضریب جینی مقوله نابرابری را اندازه‌گیری می‌کند و رفاه خانوارها را در مقایسه با یکدیگر می‌سنجد اما فقر به مساله رفاه خانوارها از مقوله تامین حداقل رفاه لازم می‌پردازد. از این رو تغییرات ضریب جینی به هیچ عنوان نشان‌دهنده کاهش یا افزایش فقر در جامعه نیست و نمی‌توان با کمک این شاخص گفت افراد فقیرتر شده‌اند یا ثروتمندتر. این شاخص فقط میزان شکاف و نابرابری درآمد افراد در مقایسه با یکدیگر را نشان می‌دهد. هر چقدر این ضریب افزایش پیدا کند و به یک نزدیک شود، شکاف و نابرابری بیشتر شده و هرچقدر این ضریب کاهش یابد و به صفر نزدیک شود، نابرابری کمتر شده است. بنابراین زمانی که می‌گوییم نابرابری افزایش پیدا می‌کند این به معنای افزایش فقر نیست، بلکه به این معناست که خانوارها از نظر سطح رفاه از یکدیگر دور شده‌اند. یک عده سهم بیشتری از رفاه دارند و عده دیگر در مقایسه با بقیه کمتر در رفاه هستند.
البته باید تاکید کنم این شاخص به تنهایی شاخص کاملی نیست و مانند بسیاری از معیارهای آماری نواقصی دارد و به همین دلیل در استفاده از آن باید به این نواقص توجه کافی داشته باشیم.
این مساله که عده‌ای معتقدند نابرابری درآمدی از سال ۹۲ به این سو افزایش یافته و آن را ناشی از سیاست‌های نادرست این دولت می‌دانند بیشتر موضوعی ژورنالیستی است که همیشه مطرح است. اگر هم این ضریب کاهش یافته بود عده دیگری می‌گفتند این ناشی از سیاست‌های مثبت دولت است.
بر اساس آماری که مرکز آمار منتشر کرده ضریب جینی سال 89 معادل 41 /0 بوده که در سال 92 کاهش یافته و به 3 /0 رسیده اما مجدداً در سال 94 افزایش یافته و 39 /0 شده است. بسیاری از رسانه‌ها این تغییر را نشانه افزایش فقر در جامعه دانسته‌اند. اما شما می‌گویید این ضریب نشانه افزایش فقر نیست.
نمی‌توان از افزایش ضریب جینی افزایش فقر را نتیجه گرفت. اگر ضریب جینی افزایش یابد شکاف درآمدی افزایش یافته اما این ضریب به هیچ عنوان به معنای افزایش فقر نیست. زمانی که نابرابری افزایش پیدا می‌کند به این مفهوم است که خانوارها از نظر رفاه از همدیگر دور شده‌اند. این اختلاف و دوری هم می‌تواند حالت‌های مختلف داشته باشد و به دلایل مختلف ایجاد شده باشد. ممکن است درآمد کم‌درآمدها کمتر شده و درآمد پردرآمدها ثابت مانده باشد. ممکن است درآمد کم‌درآمدها افزایش یافته باشد و درآمد پردرآمدها هم افزایش یافته باشد اما با نرخی بیشتر. ممکن است درآمد کم‌درآمدها ثابت مانده و پردرآمدها درآمد بیشتری کسب کرده باشند. حالت‌های بسیار مختلفی را می‌توانیم در نظر بگیریم که همه بیانگر افزایش یا کاهش نابرابری باشد. اما باز هم تاکید می‌کنم افزایش این ضریب به هیچ عنوان بیانگر افزایش فقر نیست و به هیچ عنوان نمی‌توانیم با استناد به این شاخص بگوییم وضع مردم بدتر شده است.
پس از نظر شما تاثیر ضریب جینی بر کاهش و افزایش فقر به صورت مطلق منتفی است. بیایید روی آمارهای ضریب جینی تمرکز کنیم. آمارها از چند سال گذشته نوسان داشته. ابتدا کاهش یافته و مجدداً افزایش یافته است. دلیل این نوسان چیست؟
اجازه دهید روی ضرایب منتشر‌شده توسط مرکز آمار متمرکز شویم. این ضرایب با استفاده از یک نمونه آماری که به صورت تصادفی انتخاب می‌شود، به دست آمده‌اند. یعنی مرکز آمار هر سال نمونه‌ای قریب به 20 هزار خانوار را در کشور بر حسب تصادف انتخاب می‌کند و بر اساس اطلاعات درآمد یا هزینه خانوارهای آن نمونه ضریب جینی را محاسبه می‌کند.
در علم آمار به این کمیت محاسبه‌شده، متغیر تصادفی گفته می‌شود. به این مفهوم که اگر مرکز آمار به جای این 20 هزار خانوار 20 هزار خانوار دیگر را انتخاب کرده بود احتمالاً به عدد دیگری می‌رسید. در آمار زمانی که قرار است این‌گونه کمیت‌ها با یکدیگر مقایسه شوند باید به مساله تصادفی بودن نمونه‌گیری و خطای نمونه‌گیری هم توجه شود. برای مثال ما الان می‌بینیم که ضریب جینی در سال 94 معادل 39 /0 اعلام شده است. سال 93 ضریب جینی 38 /0 بوده و در سال‌های 90 تا 92 هم ضریب جینی 39 /0 بوده. از نظر ریاضی 39 /0 بیشتر از 38 /0 است، اما از نظر آماری چنین چیزی نیست. یعنی ممکن است بین ضریب جینی سال 94 با 90 هیچ تفاوتی وجود نداشته و تفاوت آنها صرفاً ناشی از خطای نمونه‌گیری باشد. در یک مقایسه آماری باید خطای نمونه‌گیری را هم لحاظ کرد و با استفاده از آن استنباط شود که آیا شاخص مورد نظر افزایش یافته یا کاهش داشته است. به نظر من از سال 90 تا 94 ضریب جینی هیچ تغییری نکرده و نمی‌توان گفت ضریب جینی کم یا زیاد شده چون از لحاظ آماری این اعداد کاملاً به یکدیگر نزدیکند و از لحاظ آماری هیچ تفاوتی ندارند. اما در مورد سال 89 این مساله متفاوت است. در
سال 89 ضریب جینی 41 /0 است این ضریب در سال 90 مشخصاً یک پله کاهش داشته و در مقایسه میان سال 89 و 90 به بعد می‌توان گفت ضریب جینی مشخصاً کاهش یافته و شکاف درآمدی کمتر شده است. اما بعد از سال 90 نمی‌توان به لحاظ علمی استنباط کرد که نابرابری کاهش یا افزایش داشته و می‌توان گفت به احتمال زیاد نابرابری درآمدی ثابت مانده است.
نکته قابل توجه در آمار هم همین است. سال 89 سالی است که ضریب جینی کاهش قابل توجه داشته است، سالی که مصادف با پرداخت یارانه‌های نقدی است. شما این پرداخت‌ها را در کاهش ضریب جینی موثر می‌دانید؟
بله، سال 89 سالی بود که یارانه‌ها پرداخت شد و وقتی به همه خانوارها یک میزان مشخص یارانه نقدی پرداخت شود، موقعیت درآمدی خانوارهای کم‌درآمد در مقایسه با خانوارهای پردرآمد تقویت شده و شکاف درآمدی کمتر می‌شود. در آن سال‌ها شاهد مساله دیگری هم بوده‌ایم.
به دلیل نوسانات اقتصادی ناشی از افزایش تحریم‌ها درآمد و هزینه حقیقی همه اقشار کمتر شده است و در این کاهش پردرآمدها بیشتر سهیم بودند و این مساله هم عاملی دیگر برای کاهش ضریب جینی پس از سال 1389 است. البته همان‌طور که افزایش فعلی ضریب جینی را (که البته من معتقدم افزایش خاصی نداشته و ناشی از خطای آماری است) نمی‌توان ناشی از فقیرتر شدن مردم دانست، کاهش ضریب جینی در سال 90 را نمی‌توان به معنای ثروتمندتر شدن مردم تلقی کرد. چون همه طبقات رفاه خود را از دست داده بودند و این سبب شده بود شکاف درآمدی در کل کاهش یابد. در این دوره سطح رفاه خانوارهای پردرآمد هم کاهش یافته بود. ما در آن دوره هم شاهد افزایش فقر هستیم و هم شاهد کاهش شکاف درآمدی.
البته کاهش نابرابری یک پدیده مثبت است اما نمی‌توان این شاخص را به تنهایی ملاک قرار داد و گفت الزاماً نبود نابرابری امر مثبتی است. چون اگر همه فقیر باشند و کسی چیزی نداشته باشد، نابرابری هم کاهش می‌یابد. آیا در این حالت می‌توان گفت اوضاع درآمدی و رفاه بهتر شده؟
علاوه بر آمار کلی که نشان‌دهنده ضریب جینی کل کشور است آماری هم در مورد سهم دهک‌های مختلف عنوان شده است. این آمار نشان می‌دهد سهم دهک اول در سال 94 معادل 02 /0 و سهم دهک دهم معادل 31 /0 بوده است. این آمارها را چگونه می‌شود تحلیل کرد؟
می‌توان نابرابری درآمدی را با ضریب جینی محاسبه کرد یا از طریق سهم هر یک از دهک‌ها از کل مخارج جامعه نشان داد. در برابری کامل هر دهک سهمی 10درصدی از کل درآمد یا مخارج جامعه دارد، مساله‌ای که اصولاً رخ نمی‌دهد. اما هرچه سهم دهک‌ها با هم اختلاف بیشتری داشته باشد این نابرابری بیشتر است و هر چه سهم دهک‌ها به هم نزدیک‌تر باشد نابرابری کمتر است. باز‌گردیم به آماری که مرکز آمار داده، در این گزارش سهم دهک دهم (پردرآمدترین دهک) 31 واحد است. یعنی اگر 100 واحد هزینه در کشور انجام گرفته است 31 واحد آن را دهک دهم مصرف کرده، 16 واحد را دهک نهم و تنها دو واحد آن را دهک اول مصرف کرده است. پس بر این اساس سهم درآمدی دهک دهم 5 /15 برابر دهک اول بوده و سهم دهک نهم هشت برابر دهک اول بوده است. هر چقدر این نسبت‌ها بیشتر باشد، نشان‌دهنده نابرابری بیشتر است. حالا برگردیم به سال‌های قبل. سال 90 هم نسبت درآمدی دهک‌ها فرق چندانی با سال 94 نداشته به همین دلیل بر اساس فاصله دهک‌ها هم می‌توان گفت شکاف درآمدی در چهار سال گذشته تغییر چندانی نداشته است. مثلاً در سال 90 سهم دهک اول دو واحد بوده و سهم دهک دهم 29 واحد بوده است. سال 92 هم سهم
دهک اول دو واحد بوده و سهم دهک دهم 29 واحد بوده. شکاف درآمدی وجود دارد اما در این چهار سال تغییری نکرده و یکسان بوده است.
شما مساله کاهش یا افزایش شکاف درآمدی در چهار سال گذشته را رد کردید. اما برخی از گزارش‌هایی که در این خصوص منتشر شده می‌گوید سیاست‌های دولت یازدهم منجر به افزایش شکاف درآمدی شده. آیا ضریب جینی شاخصی است که به یکباره خود را در آمارها نشان می‌دهد یا تاثیر آن با فاصله است؟
این مساله که عده‌ای معتقدند نابرابری درآمدی از سال 92 به این سو افزایش یافته و آن را ناشی از سیاست‌های نادرست این دولت می‌دانند بیشتر موضوعی ژورنالیستی است که همیشه مطرح است. اگر هم این ضریب کاهش یافته بود عده دیگری می‌گفتند این ناشی از سیاست‌های مثبت دولت است. اما این اظهارات علمی نیست. اگر عده‌ای معتقدند افزایش ضریب جینی ناشی از سیاست‌های دولت یازدهم است، باید بگویند کدام سیاست را دولت اعمال کرده و آن سیاست چگونه منجر به شکاف درآمدی شده است. مسیر تاثیرگذاری سیاست بر نابرابری را باید مشخص کرد. اصولاً آن مساله‌ای که بر رفاه خانوارها تاثیر می‌گذارد این است که ما محل درآمد خانوار را مشخص کنیم. عمده محل درآمد خانوارهای ما از محل کار کردن است. اگر سیاست‌های دولت بتواند اشتغال ایجاد کند و نرخ اشتغال را تحت تاثیر قرار دهد، می‌تواند بر رفاه و ضریب جینی هم موثر باشد.
هنگام بررسی شاخص جینی تفاوت‌ها در حد یک یا دو‌صدم است. یعنی با افزایش یک صدمی یا کاهش یک صدمی این شاخص مساله شکاف درآمدی مطرح می‌شود. اما شما می‌گویید باید خطای آماری را هم در نظر گرفت. این اختلاف باید در چه حد باشد که بیانگر کاهش و افزایش شکاف درآمدی باشد و نه ناشی از خطای نمونه‌گیری؟
در بحث آماری معیاری با عنوان انحراف معیار ضریب جینی مطرح می‌شود که خطای نمونه‌گیری را نشان می‌دهد. در سطوح اطمینان مختلف می‌توان در مورد انحراف معیار صحبت کرد اما مرکز آمار هیچ‌گاه این انحراف معیار را حداقل گزارش نمی‌کند. اینکه من می‌گویم ضریب جینی در چهار سال گذشته تغییری نکرده صرفاً بر مبنای تجربه‌ای است که در این محاسبات دارم اما قاعدتاً باید این انحراف معیار را محاسبه و آن زمان در مورد آن صحبت کرد.
شما می‌گویید حالت ایده‌آل این است که هر دهک 10 درصد از درآمد کل سهم داشته باشد یا بهترین حالت ضریب جینی این است که شکاف درآمدی صفر باشد. اما آیا واقعاً این امکان وجود دارد و می‌شود انتظار داشت چنین حالتی ایجاد شود؟ چون طبیعتاً نمی‌توان اختلاف درآمدی را به صفر رساند.
تلاش بر این است که تا جای ممکن این شکاف کاهش یابد اما سوال اصلی این است که این اتفاق به چه طریقی رخ می‌دهد. وجود نابرابری درآمدی در جامعه طبیعی است چون توانایی، دانش، پیشینه، سطح سرمایه اولیه افراد و سطح دسترسی آنها به منابع متفاوت است. همین سبب می‌شود که افراد درآمدهای مختلفی داشته باشند. در این مورد هیچ بحثی نیست. اما سعی می‌شود تا حد ممکن این شکاف را پوشش داد و این شکاف به گونه‌ای باید پوشش داده شود و سیاست‌هایی باید اعمال شود که انگیزه افرادی که توانمندتر هستند از کار و سرمایه‌گذاری بیشتر از بین نرود. سیاست‌های مالیاتی یا پرداخت‌های هدفمند یارانه، رقابتی کردن هر چه بیشتر بازار، گردش آزاد اطلاعات و حذف رانت‌های اقتصادی، سیاسی و اطلاعاتی می‌تواند زمینه‌ساز کاهش شکاف درآمدی باشد.
ضریب جینی یک معیار مطلق نیست که بتوان یک رقم مشخص را هدف قرار داد و گفت ما می‌خواهیم به فلان عدد مشخص برسیم. این ضریب عددی بین صفر و یک است و قطعاً تلاش همه بر نزدیک کردن این شاخص به صفر است.
این شاخص یک هدف مطلق نیست که بخواهیم به تنهایی به آن دست پیدا کنیم. یک هدف است در کنار دیگر اهداف و باید در کنار دیگر شاخص‌ها آن را سنجید.
گزارش‌های بین‌المللی می‌گوید شاخص ضریب جینی ایران در میان 131 کشور جهان 68 است. آیا باید این شاخص در همه کشورها یکسان باشد؟
مشخصاً خیر، کشورهای مختلف از توانمندی‌های متفاوتی برخوردارند و از نظام‌های اقتصادی مختلفی تبعیت می‌کنند. همان‌طور که پیشتر عرض شد ضریب جینی را نباید به تنهایی مدنظر قرار داد. این نگاه ناشی از این است که هنگام تحلیل تنها به یک شاخص توجه می‌شود در حالی که در مقایسه کشورها باید مجموعه‌ای از شاخص‌ها در نظر گرفته شود. به عنوان مثال ضریب جینی در کشوری مانند قرقیزستان بسیار نزدیک به ضریب جینی آلمان و بسیار کمتر از ضریب جینی در آمریکاست در حالی که مشخصاً قرقیزستان از نظر اقتصادی و رفاه با هیچ‌یک از این کشورها قابل مقایسه نیست.
دیدگاه تان را بنویسید