قاچاقچی در این بازار نیست

بازار کتاب‌های افست احتمالاً عجیب‌ترین بخش سازوکار نشر در ایران محسوب می‌شود، کتاب‌هایی که ناشران و کتابفروشان امکان عرضه‌شان را ندارند و می‌توان به آسانی جلوی در کتاب‌فروشی‌ها و روی پیاده‌روها آنها را با چند اسکناس بیشتر از قیمت عرف برای کتاب‌های قانونی خریداری کرد.
چندی پیش وزارت ارشاد خبر داده که قصد دارد به‌زودی با همکاری پلیس امنیت با کتاب‌های غیرقانونی برخورد جدی کند و توزیع‌کنندگان و فروشندگان این آثار را هم مجازات کند.
این اولین‌باری است که وزارتخانه متولی فرهنگ اعلام می‌کند که قصد دارد با کتاب‌هایی که از فیلتر این وزارتخانه عبور نکرده‌اند، برخورد امنیتی و قضایی بکند. حسین نوش‌آبادی سخنگوی وزارت ارشاد گفته است: «هیچ دلیلی برای اینکه هر کتابی که به زبان فارسی یا از یک نویسنده ایرانی در خارج از کشور منتشر شده است، در داخل کشور هم منتشر شود، وجود ندارد و قطعاً با افرادی که کتاب‌های بدون مجوز رسمی را عرضه می‌کنند، برخورد قانونی صورت خواهد گرفت.»
او درباره چند و چون این برخورد توضیح چندانی نداده است، سوالی که این ‌روزها مطرح شده این است که آیا اصولاً چنین نظارتی ممکن است. حتی اگر لابه‌لای بساط تک‌تک دستفروش‌ها و کهنه‌فروش‌های کتاب را هم جست‌وجو کنند، به نظر باز هم نمی‌توان چنین نظارتی را برعهده گرفت.
در بازار کتاب قاچاقچی در کار نیست، کتاب هم سیگار نیست که از مسیرهای پنهانی و روی بار قاطر و اسب به داخل مرزها بیاید، مساله فروش و خرید کتاب‌هایی که از فیلتر وزارت ارشاد رد نشده‌اند با همه آن کالاهای غیرقانونی دیگری که اینجا عرضه می‌شود، متفاوت است. بخش اعظمی از این کتاب‌ها روزگاری مجوز انتشار داشته‌اند، بخش زیادی‌شان پیش از انقلاب با چاپ رسمی عرضه شده‌اند و حالا نسخه افست و غیرقانونی‌شان در بازار دست‌به‌دست می‌شود و جدای از آن هیچ‌کدام از کتاب‌هایی که از زیر دست ممیزهای وزارت ارشاد جسته بودند و برای مدتی در بازار رسمی و قانونی به فروش رفتند و بعد هم با سروصدای بسیار جمع‌آوری شدند، هرگز تبدیل به اثری غیرقابل دسترس نشدند و تنها دست ناشر و مولف و مترجمش از سود مالی چندین برابری فروش کتاب کوتاه شد و نسخه‌های افست بازار را قبضه کرد، فروشی که کمتر نصیب نسخه‌های قانونی می‌شود. اما این تنها بخشی از آن بازار غیرقانونی است که وزارت ارشاد قصد دارد با آن برخورد کند، بعد از دوران صدارت صفارهرندی و سیدمحمدحسینی بر وزارت ارشاد بسیاری از نویسندگان و مترجمان ایرانی چنان از انتشار کتاب‌هایشان در ایران دلسرد شدند که ترجیح دادند از سود مالی ناچیز انتشار قانونی آن بگذرند و آن‌ را در فضای اینترنت به شکل رایگان به انتشار بگذارند و بی‌واسطه و بدون وجود ممیزی با مخاطبانشان روبه‌رو شوند، اتفاقی که با استقبال روبه‌رو شد و تبدیل به مسیری جدید برای ارائه و انتشار شد. حتی این رویکرد درباره ترجمه رمان‌های قابل اعتنای خارجی هم وجود دارد و بسیاری از کتاب‌هایی که امیدی به انتشار رسمی‌شان در ایران نبوده اغلب در کشورهای همسایه همچون افغانستان و تاجیکستان منتشر می‌شوند و بعد به تهران راه پیدا می‌کنند، ترجمه بخشی از این رمان‌ها هم از سوی انتشاراتی‌های کوچکی که بیرون از ایران فعالیت می‌کنند، منتشر می‌شود و دسترسی به این ترجمه‌های بدون ممیزی کار دشواری نیست. حالا باید دید در چنین شرایطی وزارت ارشاد چطور می‌تواند با برخوردی قهرآمیز به جنگ این بازار سیاهی که قدمتی طولانی در ایران دارد برود، بازاری که با وجود تکنولوژی و دسترسی آسان به نسخه‌های ئی‌بوک و دیجیتالی رفته رفته دارد قدرت ممیزی را کم‌رنگ می‌کند، شاید وزارت ارشاد و دست‌اندرکاران اعمال قوانین حاکم بر کتاب‌ها بهتر باشد با این واقعیت جور دیگری روبه‌رو شوند و برای کنترل آنچه منتشر می‌شود و آنچه خوانده می‌شود تغییری در قوانین حاکم بر فرآیند اعطای مجوز انتشار کتاب ایجاد کنند.