میراثپولساز

نیازی به خواندن خبرها نیست، اگر در ایام عید مسافر شیراز بودید مشاهده صف کیلومتری خودروها برای ورود به تخت جمشید کافی بود تا دریابید مسافران نوروزی تا چه اندازه مشتاق دیدن این بنای تاریخی‌اند. مروری بر سلفی‌ها و عکس‌های دوستان و اقوام در اینستاگرام نیز کفایت می‌کرد تا ببینید مفاخر ادبیات ایران در حافظیه و سعدیه در ایام نوروز چقدر سرشان شلوغ بوده است. این اما، تنها تصویری از یک استان پربازدید کشور در تعطیلات فصلی بهاره است. تصویر مشابهی را می‌توان در تمام بناها و جاذبه‌های تاریخی استان‌های پر‌مسافر کشور از یزد و اصفهان گرفته تا خراسان و تهران مشاهده کرد.

در ایامی که پایتخت خلوت می‌شود و رنگ آرامش به خود می‌بیند میدان نیاوران تهران، تا پایان تعطیلات 13 روزه عیدانه همچنان شلوغ و پرتردد باقی ماند. گزارش اداره کل موزه‌ها و اموال منقول تاریخی نشان می‌دهد سعدآباد در صدر فهرست بناهایی است که در تعطیلات مورد بازدید گردشگران و مسافران قرار گرفته و پس از آن حافظیه، پاسارگاد و تخت جمشید به ترتیب بیشترین بازدیدکنندگان را به خود جذب کرده‌اند. در نوروز امسال، نزدیک به 10 میلیون گردشگر از موزه‌ها و بناهای تاریخی زیر نظر سازمان میراث فرهنگی و گردشگری بازدید کرده‌اند که در مقایسه با مدت مشابه در سال گذشته، افزایشی 10‌درصدی را نشان می‌دهد. معاون میراث فرهنگی کشور نیز از افزایش 20 تا 40‌درصدی بازدید از موزه‌ها و اماکن تاریخی خبر می‌دهد.

در میان استان‌های کشور، فارس رکورددار بازدید از بناهای تاریخی بود و پس از آن خراسان رضوی و اصفهان بیشترین آمار بازدیدکنندگان جاذبه‌های تاریخی را به نام خود ثبت کردند. یزد که در کنار دو استان فارس و اصفهان، یکی از راس‌های مثلث گردشگری کشور به شمار می‌رود امسال با ثبت 183 درصد رشد در درآمد بازدید از بناهای تاریخی، رکوردشکنی کرده است. معاون گردشگری اداره کل میراث فرهنگی این استان می‌گوید با وجود افزایش بهای بلیت، بازدید از اماکن تاریخی به ویژه خانه لاری‌ها، باغ جهانی پهلوان‌پور، نارین قلعه، زندان اسکندر و... افزایش یافته و شمار بازدید‌کنندگان از این مراکز و جاذبه‌های گردشگری با 9 /18 درصد افزایش روبه‌رو بوده است. بازدید از آثار تاریخی دو شهر قزوین و کاشان نیز به ترتیب 21 و 16 درصد افزایش داشته است.

به آسانی می‌توان دریافت که افزایش بازدید از بناهای تاریخی با افزایش درآمد نیز همراه بوده است. بازدیدهای نوروزی از حافظیه به تنهایی بیش از 100 میلیون تومان درآمد نصیب خزانه ملی کرده و درآمد حاصل از بازدید گردشگران از بناهای تاریخی اصفهان به دو میلیارد و 700 میلیون تومان رسیده است.

گرچه هنوز گزارشی از درآمد دیگر جاذبه‌های تاریخی و میراث فرهنگی کشور در نوروز امسال منتشر نشده اما، آمارهای سال گذشته نیز به شفاف شدن این تصویر کمک می‌کند. در نوروز 95 بازدید گردشگران داخلی و خارجی از 19 پایگاه میراث جهانی در کشور، درآمدی معادل پنج میلیارد و 361 میلیون تومان برای صنعت گردشگری به ارمغان آورده است. در این ایام، تخت جمشید بیش از 600 میلیون تومان به خزانه واریز کرده و نقش جهان و مجموعه جهانی بیستون نیز به ترتیب با 422 و 81 میلیون تومان در فهرست اماکن تاریخی پردرآمد قرار داشته‌اند.

رونق اقتصاد با گردشگری فرهنگی

در سراسر جهان، میراث فرهنگی و بناهای تاریخی در اقتصاد گردشگری نقشی کلیدی دارند و حتی می‌توانند فراتر از آن نقش‌آفرینی کنند. در یک مطالعه که در میان گردشگران بین‌المللی صورت گرفته 50 درصد از پاسخگویان گفته‌اند «فرهنگ» نقش موثری در انتخاب مقصد سفرشان داشته است. گزارش‌ها و آمارها نشان می‌دهد گردشگری فرهنگی و میراث تاریخی (Cultural and Heritage Tourism) در تمام دنیا به ویژه در منطقه آسیا- اقیانوسیه و کشورهای عضو سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه با سرعت زیادی رو به افزایش است. تخمین زده می‌شود ارزش جهانی مستقیم گردشگری میراث فرهنگی تقریباً یک میلیارد دلار است و منطقه آسیا و اقیانوسیه تقریباً 327 میلیون دلار از این سهم را به خود اختصاص می‌دهد. همین بخش از صنعت گردشگری به‌طور مستقیم مسوول ایجاد بیش از 50 میلیون شغل در آسیا و اقیانوسیه است. منافع غیرمستقیم گردشگری میراث فرهنگی نیز خود بیش از یک میلیارد دلار درآمد و تقریباً 75 میلیون شغل در منطقه ایجاد کرده است. این آمار و ارقام نشان می‌دهد توسعه گردشگری فرهنگی تا چه اندازه می‌تواند در رونق اقتصاد در کشورهای مختلف نقش‌آفرینی کند.

گرچه نمی‌توان تصویر جهانی این حوزه از صنعت توریسم را به آسانی ترسیم کرد اما، تردیدی نیست که گردشگری فرهنگی روز به روز سودآورتر و گسترده‌تر می‌شود. تمامی آماره‌های موجود از بازارهای مختلف صنعت، از انگلستان و نیوزیلند گرفته تا استرالیا، هند، چین و دیگر کشورها حاکی از الگوی مشابهی است: توریسم فرهنگی طولانی‌تر از دیگر انواع گردشگری است و درآمدزایی آن نیز بیشتر است. در واقع مطالعات نشان می‌دهد گردشگران فرهنگی تقریباً 38 درصد بیش از سایر مسافران در سفر هزینه می‌کنند و مدت اقامت آنها در مقاصد گردشگری 22 درصد بیش از دیگران است. البته وقتی صحبت از تکرار بازدید از سوی گردشگران می‌شود آمارهای دقیقی که بر مبنای آن بتوان تحلیل ارائه داد وجود ندارد اما دست کم در ایالات متحده، داده‌های مربوط به توریسم فرهنگی نشان می‌دهد سطح تکرار بازدید در میان این گروه، از سایر مسافران سنتی بالاتر است.

گردشگران فرهنگی معمولاً از جاذبه‌های میراث فرهنگی مانند بناهای تاریخی، اماکن باستانی، پارک‌های ملی یا محلی، گالری‌های هنری، موزه‌ها، اماکن مذهبی و قومی، میراث زیست محیطی و جاذبه‌هایی از این قبیل بازدید می‌کنند. این‌گونه گردشگران اغلب می‌گویند چنین سفرهایی خاطره‌انگیزتر و به یادماندنی‌تر از سفرهای معمول در تعطیلات هستند و سبب می‌شوند آنها چیزهای بیشتری بیاموزند. موسسه Trendwatching، این تمرکز بر آموختن مهارت و کسب اطلاعات ارزشمند را یک گرایش جهانی ارزشمند در حوزه سفر می‌داند و آن را به سایر گرایش‌های کلان در حوزه نیازهای مصرف‌کنندگان (در صنعت گردشگری) ارجحیت می‌دهد.

جالب آنکه در مطالعات میدانی مشخص شده است گردشگران فرهنگی اغلب مدت اقامت خود را تمدید می‌کنند تا بتوانند از اماکن تاریخی بیشتری بازدید کنند. اکثر این مسافران چندین شب در متل‌ها، هتل‌ها یا مراکز اقامتی محلی می‌مانند و تمایل آنها به هزینه کردن در اقتصاد محلی بیش از سایر گردشگران است. اما این مزایای اقتصادی، تنها دلیل اهمیت گردشگری فرهنگی برای جوامع مختلف نیست. منافع گردشگری فرهنگی در اقتصاد «چندبرابر» می‌شود، به همین دلیل تاثیر آن بر اقتصاد بسیار گسترده‌تر از درآمدهای مستقیم است.

مزایای گردشگری فرهنگی

منافع و مزایای گردشگری فرهنگی و میراث تاریخی را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد: منافع اقتصادی، منافع اجتماعی و منافع زیست‌محیطی. در میان این سه دسته، منافع اقتصادی بیش از سایرین مورد توجه مراکز توریستی و البته سیاستگذاران قرار می‌گیرد و شاید به همین دلیل است که در اکثر مطالعات تاکید بیشتری بر این مزایا شده است. توریسم فرهنگی:

■ پول بیشتری به اقتصاد تزریق می‌کند، تجارت را رونق می‌بخشد و درآمدهای مالیاتی را افزایش می‌دهد.

■مانند هر نوع دیگری از گردشگری مشاغل و کسب‌وکارهای جدید خلق می‌کند، رویدادها و جاذبه‌های جدید را شناسایی و معرفی می‌کند، بنابراین سبب تنوع بخشیدن به اقتصاد محلی می‌شود.
■ از کسب‌وکارهای کوچک حمایت می‌کند و زمینه ساز توسعه آنها می‌شود.

■حفاظت و نگهداری از منابع مهم محلی را در اولویت برنامه‌های سیاستگذاران قرار می‌دهد.

■ درون و مابین اجتماعات محلی ارتباطات حیاتی و کلیدی ایجاد می‌کند.

منافع اجتماعی گردشگری فرهنگی نیز به‌طور غیرمستقیم می‌تواند آثار اقتصادی آن را چند برابر کند. یونسکو در سال‌های اخیر، میراث فرهنگی غیرملموس (آداب و رسوم و سنت‌ها) را نیز به اندازه بناهای تاریخی حائز اهمیت اعلام کرده است. گردشگری فرهنگی یکی از بازارهایی است که سبب حمایت و تقویت سنت‌ها، آداب و رسوم و فرهنگ محلی می‌شود و از این طریق سرمایه اجتماعی جوامع را نیز تقویت می‌کند. از این‌رو توریسم فرهنگی بازاری است که ضمن تجربه و مشارکت گردشگران در مسائل فرهنگی‌-‌اجتماعی جوامع، برای حمایت از سرمایه‌ها، مهارت‌ها و سنت‌ها و زنده نگه داشتن آنها پشتوانه اقتصادی فراهم می‌کند.

از سوی دیگر گفته می‌شود گردشگری فرهنگی رفتارهای مثبت گردشگران را تقویت می‌کند، سبب ایجاد حس غرور و افتخار و انگاره مثبت در شهرها و مناطق دارای جاذبه فرهنگی و تاریخی می‌شود، به زیباسازی اماکن کمک می‌کند، فرصت‌های آموزشی، پژوهشی و فعالیت علمی برای دانش‌آموزان و دانشجویان فراهم می‌کند و برای ساکنان مناطق تاریخی و گردشگران داخلی و خارجی که جذب تاریخ و فرهنگ مناطق می‌شوند فرصت‌های لذت‌بخش و خاطره‌سازی به وجود می‌آورد. در کنار این همه، باعث تقویت و افزایش سرمایه‌گذاری محلی در منابع تاریخی می‌شود که در نهایت می‌تواند کیفیت ارائه خدمات به بازدیدکنندگان و جذب گردشگران بیشتر را به دنبال داشته باشد.

علاوه بر این همه، مستنداتی وجود دارد که نشان می‌دهد حمایت و گسترش گردشگری میراث فرهنگی می‌تواند در مناطق و بخش‌های مختلف به نوآوری و تنوع‌بخشی کسب‌وکارها بینجامد: کسب‌وکارهای کوچکی که در کنار بناها و جاذبه‌های تاریخی شکل می‌گیرند، از فروش صنایع دستی محلی گرفته تا مواد غذایی و دیگر محصولات عمدتاً نوآورانه هستند و خود زمینه‌ساز دیگر کسب‌وکارهای بزرگ و جدی می‌شوند.

پیامدهای زیست‌محیطی گردشگری فرهنگی اما می‌تواند بحث‌برانگیز باشد. در منابع مختلف آمده است توریسم فرهنگی می‌تواند نگهداری و حفاظت از میراث فرهنگی و بناهای تاریخی را تقویت کند، سبب آگاهی مسافران از نقاط و جاذبه‌های گردشگری و اهمیت آنها شود و از همه مهم‌تر باعث شود ساکنان محلی و بازدیدکنندگان در مورد تاثیر خود بر طبیعت تاریخ و محیط زیست بیندیشند. در کنار همه این منافع اما این خطر وجود دارد که این نوع از گردشگری برای بناهایی که مردم «در حد مرگ دوست دارند» مانند تاج‌محل هندوستان یا حافظیه ایران، خود به مرگ بناهای تاریخی منجر شود. کارشناسان اما می‌گویند آموزش اصول حرفه‌ای گردشگری و تقویت زیرساخت‌ها و تسهیلاتی مانند منابع آب و سیستم دفع فاضلاب در مقاصد گردشگری دنیا می‌تواند به جای تخریب، ترمیم و تحکیم جاذبه‌های فرهنگی را به همراه داشته باشد.

تمام آنچه گفته شد نشان می‌دهد گردشگری فرهنگی و تاریخی به‌طور مستقیم و غیرمستقیم از ارزش اقتصادی بالایی برخوردار است و نمی‌توان از فرصت‌هایی که بازدید از میراث فرهنگی و بناهای تاریخی برای صنعت توریسم به ارمغان می‌آورد چشم‌پوشی کرد.

اقتصاد نگهداری از بناهای تاریخی

در باب حفاظت، نگهداری و مرمت بناهای تاریخی سخن بسیار رفته است. اغلب کسانی که درباره اهمیت میراث فرهنگی می‌نویسند نه فقط بر ارزش اقتصادی این بناها و آثار مثبت گردشگری فرهنگی، که بر آثار و پیامدهای آموزشی، فرهنگی، زیست‌محیطی و اجتماعی بناها و میراث تاریخی کشورها تاکید دارند. واقعیت آن است که در بلندمدت برای هیچ کس اهمیت ندارد که بازدید گردشگران از تخت جمشید چه تعداد شغل ایجاد کرده یا درآمد حاصل از بازدید از بناهای تاریخی تبریز و یزد چقدر بوده است. حتی درآمد مالیاتی بازدید از برج پیزا در فلورانس یا ایفل در پاریس در طولانی‌مدت اهمیت چندانی ندارد. به قول اقتصاددان بزرگ، جان مینارد کینز «در بلندمدت همه ما مرده‌ایم!». اما در کوتاه‌مدت تمام کسانی که به نحوی یا به دلیلی با میراث تاریخی کشورها سر‌و‌کار دارند از مالکان گرفته (درکشورهایی نظیر آمریکا که مالکیت خصوصی میراث تاریخی وجود دارد) تا نمایندگان مجلس، سرمایه‌گذاران و صاحبان مشاغل، نگران جنبه‌های اقتصادی بناهای تاریخی هستند و تنها به دلیل آثار اقتصادی است که این گروه از تصمیم‌سازان به حفاظت و نگهداری از بناهای تاریخی نیز می‌اندیشند. مطالعات دو دهه گذشته در سراسر جهان نشان داده است حفاظت از بناهای تاریخی دست‌کم پنج پیامد قابل اندازه‌گیری دارد:

1- افزایش درآمدهای شغلی و خانوادگی
2-‌ احیای بافت تاریخی شهرها
3-‌ تقویت توریسم فرهنگی
4-‌ ارزش مالکیت
5-‌ ایجاد کسب‌وکارهای کوچک

اکثر کارشناسانی که در حوزه توسعه اقتصادی فعالیت می‌کنند معتقدند اشتغال‌زایی و افزایش درآمد خانوارهای محلی، در توریسم فرهنگی از اولویت برخوردار است. بنابراین حفاظت از بناهای تاریخی نیز از همین منظر اهمیت پیدا می‌کند. آنها می‌گویند تنها خود بناهای تاریخی و بازدید از آنها نیست که می‌تواند درآمدزا باشد. بلکه تک‌تک مشاغل و افرادی که در مرمت بافت‌های تاریخی فعالیت می‌کنند یا به نحوی درگیر نگهداری از این ابنیه هستند می‌توانند سبب رونق اقتصاد شوند. بیشتر افراد تصور می‌کنند توسعه اقتصادی تنها از تولید حاصل می‌شود. تجربه ایالت تنسی در ایالات متحده توانسته است مثال نقضی برای این تفکر فراهم کند. مطالعات در این استان نشان می‌دهد در ازای هر یک میلیون دلار تولید در این ایالت، به‌طور متوسط 8 /28 شغل ایجاد می‌شود. یک میلیون دلاری که برای ساخت‌و‌سازهای جدید صرف می‌شود 1 /36 شغل ایجاد می‌کند و یک میلیون دلاری که صرف بازسازی بناهای تاریخی می‌شود 40 فرصت شغلی می‌آفریند! به علاوه یک میلیون دلار خروجی تولید 604 هزار دلار به درآمد سالانه خانوارهای محلی افزوده است در حالی که یک میلیون دلار هزینه‌ ترمیم بناهای تاریخی برای خانوارها 826 هزار دلار درآمد به ارمغان آورده است. ممکن است تصور کنید ترمیم بناهای تاریخی کاری موقت است اما کارشناسان می‌گویند عمر متوسط این بناها بین 25 تا 40 سال است بنابراین کشورها باید سالانه دو تا سه درصد از بناهای تاریخی خود را بازسازی و به تداوم اشتغال در این بخش کمک کنند.

یافته‌های دیگر نقاط جهان نیز از این تفکر حمایت می‌کند. در اروپا ترمیم بناهای تاریخی در مقایسه با ساخت و سازهای رایج 5 /16 درصد اشتغال بیشتر تولید می‌کند و مشاغل مستقیم در بخش میراث فرهنگی خود سبب ایجاد 7 /26 شغل غیرمستقیم می‌شود.

احیای بافت تاریخی در مراکز شهرهای بزرگ نیز از دیگر ابعاد توریسم فرهنگی است که پیامدهای اقتصادی چشمگیری دارد. ایالات متحده آمریکا، تونس، بریتیش کلمبیا در کانادا و انگلستان از جمله کشورهایی هستند که با تدوین برنامه احیای بافت تاریخی به گردشگری فرهنگی در شهرها و توسعه اقتصادی این بخش کمک شایانی کرده‌اند. در آمریکا، در مدت 25 سال گذشته و در قالب برنامه‌ای با عنوان Main street از سوی بخش دولتی و خصوصی 23 میلیارد دلار درترمیم بافت تاریخی سرمایه‌گذاری شده، 67 هزار کسب‌وکار جدید شکل گرفته و 310 هزار شغل جدید خلق شده است. گزارش‌ها نشان می‌دهد هر یک دلار سرمایه در پروژه مین استریت، سرمایه‌گذاری دیگری معادل 27 دلار را در پی داشته است.

واقعیت آن است که بناهای تاریخی تنها به واسطه گردشگری و بازدید مسافران درآمدزایی نمی‌کنند و به عنوان یک منبع محلی به شیوه‌های مختلف می‌توانند سودآور باشند. بنابراین شناسایی، حفاظت و بهبود شرایط آنها نه‌فقط درتوسعه گردشگری فرهنگی که از دیگر ابعاد نیز حائز اهمیت است. مطالعه‌ای که در ایالت ویرجینیای آمریکا صورت گرفته نشان می‌دهد بازدیدکنندگان بناهای تاریخی مدت طولانی‌تری در مقصد اقامت می‌کنند، دو برابر مسافران دیگر از اماکن فرهنگی بازدید می‌کنند و در هر سفر 5 /2 برابر سایر گردشگران هزینه می‌کنند. در سراسر جهان نیز می‌توان شاهد الگوی مشابهی بود. ایالت فلوریدای آمریکا که بیشتر به سبب دیزنی ورلد، و چشم‌اندازهای ساحلی و خلیج زیبای خود مشهور است سالانه سه میلیارد دلار از هزینه‌ها و 500 میلیون دلار از مالیات بناهای تاریخی درآمد دارد و از گردشگری فرهنگی 100 هزار شغل ایجاد کرده است.

مزیت دیگر حفاظت و نگهداری از بناهای تاریخی توسعه مشاغل کوچک است. اغلب این مشاغل از پرداخت هزینه‌های راه‌اندازی کسب‌وکار در مرکز شهرهای بزرگ و در مراکز تجاری گران‌قیمت (به دلیل هزینه بالای اجاره یا خرید) ناتوانند اما به راحتی می‌توانند در مجاورت بناهای تاریخی با هزینه کمتر و درآمدزایی بیشتر به فعالیت بپردازند. چین یکی از کشورهایی است که از این فرصت بهره وافر برده است. در مجاورت بناها و جاذبه‌های تاریخی این کشور ساختمان‌های بلااستفاده، به مراکز سرگرمی و گردش تبدیل شده‌اند که در آنها فروشگاه‌های کوچک، لوازم آنتیک، کتاب و آثار هنری می‌فروشند.

به خاطر داشته باشیم اگر در دل برنامه‌ها و استراتژی‌های «هوشمندانه» توسعه گردشگری فرهنگی، سیاست‌های نگهداری و حفاظت از بناها و جاذبه‌های تاریخی گنجانده نشده باشد، این استراتژی‌ها «احمقانه» محسوب می‌شوند.