تاریخ انتشار:
چرا حریم خصوصی در شبکه‌های اجتماعی رعایت نشد؟
رعایت حریم خصوصی نشانه توسعه‌یافتگی
واژه به ظاهر ساده «حریم خصوصی» از مفاهیم نسبی اما پرتعریف و پیچیده‌ای است که شرط فهم آن تامل بیشتر و صدالبته پژوهش ژرف‌تر در این مفهوم کلیدی است. این واژه و مفهوم که دامنه آن می‌تواند به تعداد همه افراد و انسان‌های جهان گسترده شود دارای انواعی هست که هر کدام تعریف و معنی خاص خود را دارد.
اصغر مهاجری/جامعه‌شناس
تا نگردی آشنا زین پرده رمزی نشنوی
گوش نامحرم نباشد جای پیغام سروش
واژه به ظاهر ساده «حریم خصوصی» از مفاهیم نسبی اما پرتعریف و پیچیده‌ای است که شرط فهم آن تامل بیشتر و صدالبته پژوهش ژرف‌تر در این مفهوم کلیدی است. این واژه و مفهوم که دامنه آن می‌تواند به تعداد همه افراد و انسان‌های جهان گسترده شود دارای انواعی هست که هر کدام تعریف و معنی خاص خود را دارد. حریم خصوصی در جامعه روی پیوستاری قرار می‌گیرد که از سویی افراد جامعه تلاش در حفظ، پنهان ماندن و مصون‌سازی از تعرض دیگران به مرزها و درون آن داشته و در آن سوی پیوستار افراد جامعه ولع، حرص و اشتیاق فراوانی بر ورود به حریم خصوصی افراد، آگاه شدن از آن و برملا کردن اسرار آن دارند. تلخی و نگرانی در آشکار شدن اسرار و اطلاعات حریم خصوصی و شیرینی و شعف در آشکار شدن آن از ویژگی‌های پارادوکسیکالی و تعارضی و دووجهی این واژه است که آن را در میان واژگان عجیب، ممتاز و در عین حال سهل و ممتنع می‌سازد. از این روی از یک‌سو بیشترین توصیه‌های اخلاقی، تدوین نظام‌های ارزشی و هنجاری و قوانین برای حراست از آن و از طرف دیگر بیشترین تلاش‌های صنعتی، تکنولوژی و حتی ساختارها و نظام‌ها و سازمان‌ها برای کشف آن طراحی و ایجاد می‌شود.
با توجه به انواع حریم خصوصی و تقسیم‌بندی آن به حریم‌های خصوصی و شخصی جسمانی، روانی، اجتماعی، اطلاعاتی و... تعاریف و بررسی‌های متعددی از این واژه و مفهوم انجام شده است. از طرف دیگر با توجه به تفاوت‌های فرهنگی و اجتماعی و... این واژه و اصطلاح نسبی است و تعریف، حدود و قلمرو، اهمیت و میزان خصوصی بودن، قوانین و هنجاری مرتبط با آن، جرائم، شدت جرائم و میزان مذموم شمردن آن، از جامعه‌ای به جامعه دیگر، از فرهنگی به فرهنگ دیگر و از موضوع و محتوایی به محتوایی دیگر نسبی است و احکام و قضاوت‌های نامشابه و غیریکسانی دارد. از این روی در این مقال و نوشته اندک و خلاصه به بخشی از ابعاد جامعه‌شناختی حریم خصوصی تاکید و توجه بیشتری می‌کنیم.
در ادبیات جامعه‌شناسی، واژه رسا و نزدیک به واژه حریم خصوصی، مفهوم کلیدی «پشت‌صحنه» جامعه‌شناس شهیر ایروینگ کافمن هست که در قرینه کلیدواژه روی صحنه /جلو صحنه مطرح می‌شود. پشت‌صحنه هر فرد به عنوان حیاط خلوت و حریم خصوصی‌اش نه‌تنها ضرورت دارد بلکه بسیار هم پرفایده است. کارکردهای حریم خصوصی و پشت‌صحنه زندگی افراد دارای کارکردهای آشکار و پنهان مثبتی است که نمی‌توان نقش و تاثیر آن را در توسعه و کیفیت زندگی هر فرد نادیده گرفت. بنا به یافته‌های جامعه‌شناسی زندگی بدون وجود پشت‌صحنه و حریم خصوصی امکان‌پذیر نیست. پشت‌صحنه زندگی افراد، فضای راحت‌شدگی، خودمانی، امن، رهاشدگی و... هر فرد، گروه و جامعه است و یکی از مهم‌ترین کارکردهای مثبت آن تمرین رفتارها و آماده شدن برای انجام رفتار در روی صحنه زندگی اجتماعی است. اگر پشت‌صحنه و حریم خصوصی نباشد تغییرات لازم در نظام هنجاری و رفتاری جامعه ایجاد نخواهد شد هر چند این تغییرات به صورت یواشکی و از حریم خصوصی افراد و در حیاط خلوت و پشت‌صحنه افراد شروع و تکمیل شده و آماده روی صحنه آمدن باشد.
تعادل میان روی صحنه و پشت‌صحنه زندگی در جامعه بسیار مهم است. به عبارت دیگر پرسش این است که قلمرو حدود حریم خصوصی و پشت‌صحنه چه میزان است؟ و حفظ این حریم چه میزان ضرورت دارد؟ یافته‌های پژوهشی و جامعه‌شناختی نشان می‌دهد بین میزان وجود آزادی و امنیت در یک جامعه و حدود حریم خصوصی ارتباط معنی‌داری وجود دارد. هر چه میزان امنیت و میزان احساس امنیت در یک جامعه بیشتر باشد، حدود و قلمرو حریم خصوصی کمتر خواهد بود. البته متغیرهای احساس امنیت وجود آزادی در یک جامعه با میانجی‌گری متغیر شفافیت بر حدود و میزان حریم خصوصی تاثیر می‌گذارد. به عبارت دیگر هر چه جامعه شفاف‌تر میزان و حدود حریم خصوصی محدودتر می‌شود. در جامعه ایرانی میزان احساس امنیت کمتر و میزان شفافیت کمتر و در نتیجه مرز، حدود و میزان حوزه حریم خصوصی بیشتر است و از این روی افراد بیشتر به خلوت می‌روند و آن کارهای دیگر می‌کنند. بنا به این تحلیل و این شرایط در جامعه ایرانی تعادل شایسته بین روی صحنه و پشت‌صحنه در جامعه و فرهنگ و زندگی شهروندان ایرانی وجود ندارد و این امر یکی از چالش‌های عمده فراروی توسعه در کشور ایران است.
یکی دیگر از دلایل عدم تعادل میان پشت‌صحنه /حریم خصوصی و جلو صحنه در هر جامعه‌ای وجود میزان نابرابری‌ها و میزان عدالت اجتماعی در جامعه است. هر چه عدالت اجتماعی در قلمروهای اجتماعی، قومی، جنسیتی و... بیشتر و میزان نابرابری در میان آنها کمتر باشد، حریم‌های عمومی وسیع‌تر و قلمرو حریم خصوصی کمتر است و مهم‌تر از آن، ولع و حرص و اشتیاق افراد برای سرک کشیدن به حریم خصوصی افراد و افشا کردن پشت‌صحنه همدیگر و به ویژه پشت‌صحنه افراد و قشرهای اجتماعی بالای جامعه کمتر می‌شود و افراد جامعه برای حریم خصوصی همدیگر حرمت می‌گذارند. البته دلایل و عوامل دیگری نیز بر رعایت حدود حریم خصوصی افراد موثر است و از جمله این عوامل و دلایل نوع و میزان اجتماعی شدن، فرهنگ‌پذیری و تربیت افراد جامعه است و در این میان عوامل اجتماعی‌کننده و نظام آموزشی بسیار مهم است. تحلیل و تبیین وضعیت جامعه ایرانی در این خصوص نشانگر ضعف در نظام‌های آموزشی و عوامل اجتماعی‌کننده، نقصان در فرآیند تربیت و اجتماعی شدن افراد و وجود نابرابری‌های اجتماعی و شکاف طبقاتی در جامعه ایرانی است که نتایج آن گسترده شدن حریم خصوصی و عدم احترام و رعایت حدود آن و شکستن حریم
خصوصی افراد و افشای آن در جامعه است.
توصیف و تبیین چرایی، چگونگی، پیامدها و... حریم خصوصی زیاد و دوچندان است و در ظرف این نوشته قرار نمی‌گیرد اما تاکید بر عوامل و شرایط آن و پیامدهای منفی و...، و به ویژه توجه به عوامل تسهیلگرش بسیار مهم و ضروری است. یکی از عوامل تسهیلگر افشای حریم خصوصی که آثار و پیامدهای منفی زیادی دارد، عامل تکنولوژی در جامعه مجازی و سایبری است که هر روز گستره آن وسیع و کاربرد آن برای همگان سهل و کاربردی می‌شود. چرا که این تکنولوژی برای پاسخ به نیازهای جوامعی است که شفاف‌تر و شیشه‌ای هستند و شرایط خاص فرهنگی و اجتماعی خود را دارند و جامعه ما در استفاده از آن، مقلدانه و نه متناسب با شرایط و نیازهای خود، نه‌تنها آن را مصرف بلکه می‌بلعد و مجبور می‌شود هزینه‌های جبران‌ناپذیرش را بپردازد. فقدان فرهنگ استفاده از کالاهای فرهنگی چون ابزارهای مجازی و شبکه‌های اجتماعی مبتنی بر آن نه‌تنها موجب تاخر فرهنگی و آسیب‌های اجتماعی می‌شود بلکه یکی از پیامدهای مهم و خسران‌های جبران‌ناپذیرش فرسایش سرمایه اجتماعی و به ویژه کاهش خسارات بار اعتماد اجتماعی است. در این میان اگر سرمایه اجتماعی افقی بیش از سرمایه اجتماعی عمودی فرسایش یافته یا کاهش
یابد، بی‌اعتمادی اجتماعی در جامعه و به ویژه در میان قشرهای اجتماعی مختلف بیشتر کاهش خواهد یافت و در نتیجه اقشار علاقه‌مند به ورود به پشت‌صحنه و حریم خصوصی /شخصی همدیگر شده و آن را تهدید خواهند کرد. یافته‌های پژوهشی نشان می‌دهد علاقه و تمایل اقشار پایین جامعه برای ورود به حریم خصوصی اقشار بالا بیشتر و همچنین تمایل عموم مردم به حریم خصوصی ستارگان هنری، ورزشی و گروه‌ها و افراد ممتاز جامعه بیشتر از سایرین است. تحلیل وضعیت سرمایه اجتماعی در ایران نشان می‌دهد در سالیان اخیر سرمایه اجتماعی و به ویژه سرمایه اجتماعی افقی در ایران رو به فرسایش و کاهش است.
آن چیزی که مهم است بدانیم حتی اگر به اندازه یک توصیه، آن است که حریم خصوصی متناسب با نیاز هر فرد و گروه لازم، ضروری و حفظ حرمت آن از نشانه‌های توسعه‌یافتگی و شکستن آن از نظر اخلاقی مذموم و به لحاظ شرع اسلام گناه کبیره است. از این روی شایسته است هر کس به وسع خود در فهم، تبیین، رعایت و حفظ حرمت حریم خصوصی تلاش کند و توسعه فرهنگی آن سهیم شود. هر چند مسوولیت مدیران و مسوولان جامعه در این میان خیلی زیاد است. پیشنهاد می‌شود با تامل و پژوهش ژرف‌تر و علمی و مستمر در وضعیت فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اطلاعاتی، جسمانی، روانی و... حریم خصوصی، نظام هنجاری، حقوقی و... شایسته‌ای تدوین و برای کاهش آسیب‌های اجتماعی و تعدیل کارکردهای منفی تهدید و تجاوز به حریم خصوصی اقدامات مداخله‌ای مناسب و کارایی برنامه‌ریزی و اجرا شود. این مهم باید با تغییرات لازم در ساختارهای جامعه شروع و با رویکرد فرهنگی در فرآیند آموزشی و جامعه‌پذیری حریم خصوصی استمرار یابد.
دیدگاه تان را بنویسید