آب کمتر محصول بیشتر
کشاورزی باید در شرایط خشکسالی چگونه باشد؟
بعد از دو سال که کشور با بارندگی نسبتاً مناسبی مواجه بود، ما با سالی متفاوت از نظر بارش باران روبه‌رو شدیم که موضوع خشکسالی و بحران کمبود آب را دوباره بر سر زبان‌ها انداخت. برای اینکه بتوانیم میان خشکسالی که ما با آن آشنا هستیم و مدیریت آب و بهره‌وری کشاورزی ارتباط برقرار کنیم، باید به تجربه‌هایی در حوزه استفاده از فضاهای گلخانه‌ای توجه داشت. در بسیاری از کشورها کشت گلخانه‌ای توسعه زیادی پیدا کرده است. ما در سفری که به ترکیه داشتیم و در جلسه‌ای که با گلخانه‌داران و گلخانه‌سازان این کشور داشتیم که اقلیم این کشور از نظر ریزش‌های جوی و باران و مساله آب به مراتب وضعیت بهتری از ایران دارد، متوجه شدیم با وجود سدهای بسیار بزرگی که در ترکیه ساخته شده و مدیریتی که بر منابع آب دارند، در حوزه گلخانه‌ای نیز رشد قابل ملاحظه‌ای را برنامه‌ریزی کرده‌اند که در برخی از مناطق تا 30 هزار هکتار را در بر می‌گیرد. کشورهای دیگری وجود دارند که آنها نیز چنین هستند و با شتاب‌دهی به تولیدات گلخانه‌ای به نحوی که به سهم 20درصدی از نظر ارزشی به کل تولیدات برسد، در این حوزه سرمایه‌گذاری کرده‌اند. با عنایت به اینکه میزان آب مصرفی در گلخانه‌ها بعضاً یک‌پنجاهم تا یک‌شصتم و حتی تا یک‌صدم مصرف آب در مزارع و کشتزارهای غیر‌گلخانه‌ای و کشت‌های سنتی می‌رسد، توسعه گلخانه‌های مدرن از اولویت کشورهاست. این اولویت‌گذاری حتی در کشورهایی که میزان بارش باران در آنها زیاد است و آب به اندازه کافی دارند، نیز وجود دارد. توسعه کشت‌های گلخانه‌ای در کشورهایی که با چالش آب مواجه هستند یک نقطه عطف است. در بخش‌هایی که آبیاری مدرن صورت می‌گیرد نیز اقدامات خوبی در ایران صورت گرفته است که البته این به تنهایی کافی نیست.
از سویی در کشور بحث انتقال آب و دیگر روش‌های مدیریت منابع آب مطرح است و در این زمینه برنامه‌هایی وجود دارد اما آنچه در مورد آب اهمیت دارد این است که ما داریم با خروج آب‌های زیرزمینی که میراث بین‌نسلی هستند به منابع حیاتی و میراث تاریخی آیندگان ایران آسیب می‌زنیم. با برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی علاوه بر اینکه منابع فسیلی را هدر می‌دهیم داریم به آب‌های سنگین نیز می‌رسیم که این در تولیدات محصولات کشاورزی و بازدهی آن اثر منفی بسیاری دارد. بر اساس اعلام مقامات مسوول بیش از نیمی از دشت‌های کشور ممنوعه و در شرایط هشدار است، چراکه بیش از ۹۵ درصد پتانسیل آب زیرزمینی کشور در دشت‌های ممنوعه قرار دارد. نگاه حفاظتی به منابع آب ضروری است و شرایط امروز آبخوان‌های کشور پذیرای این میزان برداشت نیست و برای حفظ کشور نیاز به مشارکت همه افراد جامعه و مسوولان در این امر مهم است. البته آمارها نشان می‌دهد تا سال ۲۰۵۰ میلادی نزدیک به ۵۵ درصد نیازهای آبی بشر از منابع آب زیرزمینی استحصال می‌شود و اگر به همین صورت ادامه یابد، ۷۰ درصد کشورهای جهان به نوعی با تنش آبی روبه‌رو می‌شوند. برداشت‌های بی‌رویه، حفر چاه‌های غیرمجاز، عدم نظارت کافی بر میزان برداشت‌های فراتر از میزان پروانه بهره‌برداری موجب افت سطح و کاهش کیفیت آب‌زیرزمینی، نشست زمین در تعدادی از دشت‌ها و پایین آمدن محسوس آبدهی چاه‌ها و در معرض نابودی قرار گرفتن تعدادی از آبخوان‌های کشور شده است.
تولید محصولات کشاورزی به صورت گلخانه‌ای به‌خصوص اجرای الگوی کشت و آمایش سرزمین که از جنس برنامه‌ریزی است، مهمترین راهبردی است که باید در این بخش به صورت جدی در آن تحول ایجاد شود و منابعی که در این حوزه وجود دارد مورد ارزیابی قرار گیرد و منابع مالی برای ورود برخی از اقلام مهم در تولید گلخانه‌های مدرن تسهیل شود تا تولید داخلی برخی از محصولات به مدیریت بهتر منابع آب و تولید کشاورزی در کشور کمک کند تا در این بخش شاهد رشد اقتصادی باشیم. در گذشته مجوزها به سختی در این زمینه صادر می‌شد ولی اکنون فرآیند صدور این مجوزها تا حدی آسان‌تر شده است.
الگوهای موفقی هم در کشور و هم در سطح بین‌المللی برای مدیریت آب و گسترش کشاورزی در وضعیت خشکسالی به صورت توامان وجود دارد. این مدل‌ها با استفاده از روش‌های جدید و تکنولوژی قابل دسترسی است. من بر این باور هستم برای بهبود راندمان بخش کشاورزی با تولید محصولاتی که نیاز آبی کمتری دارند و با روش‌های مدرن‌تر قابل دسترسی هستند، می‌توان به این امکان دست یافت. با داشتن برنامه مشخص در الگوی کشت کم‌مصرف در مناطقی که منابع آبی ضعیفی دارند و تغییر روش‌های آبیاری و استفاده از مدل‌های گلخانه‌ای نه‌تنها در مدیریت منابع آب صرفه‌جویی صورت می‌گیرد که کشاورزی به صورت کاملاً جدی می‌تواند محصولات مورد نظرش را تولید و رشد اقتصادی را به خوبی تجربه کند.
حدود 25 تا 30 درصد اقلام تولیدی کشاورزی ما تبدیل به ضایعات می‌شود که اگر صنایع تبدیلی کوچک‌مقیاس ما در روستاها تقویت شود و از طرفی به شرکت‌های بزرگی که در زمینه زنجیره ارزش محصولات کار می‌کنند، کمک کنیم تا بتوانند زنجیره ارزش را تشکیل دهند تا این زنجیره‌ها تاثیر خودش را از مزرعه تا سفره بگذارد، گام بلندی در مدیریت منابع است. البته این شیوه مهم به صورت خیلی محدود و انگشت‌شمار در کشور ما عملیاتی و اجرایی شده است که می‌توان به موضوعاتی مثل کشاورزی قراردادی اشاره کرد.
از سویی باید بر اهمیت مساله آب مجازی تاکید شود. بر اساس مطالعات صورت‌گرفته و با استناد به پژوهش‌ها آب مجازی مساله نوینی است که در نگرش‌های جدید جهانی به آب ایجاد شده و اهمیت فراوانی دارد. آب کالایی اقتصادی و اجتماعی است. باتوجه به تشدید بحران آب در کشورهای مختلف از جمله ایران، موضوع آب مجازی و تجارت آن از اهمیت ویژه‌ای در برنامه‌ریزی و سیاستگذاری کلان آب در آینده برخوردار شده است. از یک نظر آب مجازی را می‌توان به این شکل در نظر گرفت که با کشت محصولات کم‌مصرف و صادرات این محصولات از صدور آب مجازی جلوگیری کرد و از سوی دیگر با واردات محصولاتی که از نظر اقلیمی توان کشت آن را نداریم به نوعی آب مجازی وارد کنیم. البته امروزه همه کشورها در مطالعات مرتبط با صادرات و واردات خود به مساله آب مجازی توجه می‌کنند و با صادرات و واردات کالا و محصولات بین کشورهای مختلف جهان، محاسباتی از میزان آب وارد‌شده یا صادر‌شده به عنوان آب مجازی به‌عمل می‌آید. اهمیت آب مجازی در سطح دنیا به طرز گسترده‌ای افزایش یافته است. بنابراین انتقال آب مجازی نهفته در غذایی که تجارت می‌شود به عنوان جزئی مهم از مدیریت آب در سطح جهانی و نیز در سطح منطقه‌ای و به ویژه در نواحی کم‌آب مطرح است. در کشور ما نیز با تاکید بر محدودیت‌های اقلیمی می‌توان مساله آب مجازی را یک مساله مهم تلقی کرد و از تولید و صادرات محصولاتی که آب زیادی برای تولید آنها صرف می‌شود پرهیز کرد و از سوی دیگر با واردات محصولاتی که آب زیادی نیاز دارند از کشورهایی که آب کافی برای تولید دارند، می‌توان این توازن را میان نیازها و توانایی‌های اکولوژیک سرزمین ایجاد کرد.
