بدون برنامه، بدون چشم‌انداز

شواهد آماری و تجربی جملگی حاکی از آن هستند که ما با گسترش روزافزون مهاجرت‌های بین‌المللی در جهان مواجه هستیم و این موضوع تبدیل به یکی از موضوعات بسیار شایع در کشورهای مختلف با درجات متفاوت توسعه‌یافتگی شده است. عوامل و انگیزه‌های مختلفی اعم از اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی و حتی اقلیمی و محیط زیستی در شیوع مهاجرت در کشورهای مختلف دخالت دارند. اما همچنان انگیزه و عوامل اقتصادی یکی از قوی‌ترین و مهم‌ترین پیشران‌های مهاجرت در دنیاست.

 موضوع مهاجرت در ایران نیز در بعد داخلی و به ویژه در بعد بین‌المللی به‌طورکلی در همین چارچوب باید نگریسته و تحلیل شود. از این‌رو می‌توان عوامل اقتصادی را مهم‌ترین دلیل و انگیزه مهاجرت ایرانیان به خارج از کشور برشمرد. هر چند که در برخی از برهه‌های خاص تاریخی برای مثال اوایل انقلاب، دوران جنگ تحمیلی و حوادث سال 88، می‌توان ریشه و انگیزه‌های اصلی مهاجرت ایرانیان را در مسائل و چالش‌های غیراقتصادی به ویژه سیاسی و اجتماعی دید و جست‌وجو کرد. مطالعات و بررسی‌های رصدخانه مهاجرت ایران در میان اقشار مختلف اجتماعی اعم از دانشجویان و صاحبان مشاغل و دیگر طبقات اجتماعی نیز موید این موضوع است.

اما پیش از تبیین بیشتر اثرات ریشه‌ها و عوامل اقتصادی بر روی میل به مهاجرت در میان ایرانیان، خوب است دو نکته کلیدی در نظر گرفته شود. نکته اول ناظر به این موضوع است که همواره باید میان میل به مهاجرت و اقدام به مهاجرت تمییز و تفاوت قائل شد. در واقع، در اکثر کشورهای دنیا اختلاف فاحشی میان میل به مهاجرت و اقدام عملی برای مهاجرت وجود دارد. برای مثال در حال حاضر متوسط میل جهانی مهاجرت 15 درصد است (15 درصد از جمعیت جهان تمایل به مهاجرت دارند)، در حالی که فقط 5 /3 درصد از جمعیت جهان مهاجر هستند. در ایران نیز به همین ترتیب، ممکن است اختلاف فاحشی میان میل به مهاجرت و اقدام عملی برای مهاجرت وجود داشته باشد. نکته دوم ناظر به کانال مهاجرت است. همان‌گونه که در بالا اشاره شد، هرچند انگیزه‌های اقتصادی مهم‌ترین دلیل مهاجرت در میان ایرانیان شناخته می‌شود، اما به‌ واسطه بسته بودن یا محدودیت شدید کانال تبادلات مهاجران کاری / اقتصادی ایران با دیگر کشورها، عملاً کانال‌های مهاجرت‌های تحصیلی و پناهجویی بار مهاجرت‌های به خارج از کشور با انگیزه‌های اقتصادی را به دوش می‌کشند. هرچند این موضوع حتی در بحران جریان عظیم پناهجویی سال 2015 به اروپا که با گسترش ناامنی و خشونت و جنگ در سوریه به‌نوعی کلید خورد، اما در ادامه بررسی‌ها و مطالعات مهاجرتی بعدی نشان داد که بخش قابل توجهی از سیل جمعیت پناهجویان به اروپا، در واقع مهاجران اقتصادی سایر کشورها بودند که از این فرصت استفاده کردند و تقاضای پناهندگی در کشورهای اروپایی دادند.

با توجه به اهمیت مسائل اقتصادی در انگیزاندن ایرانیان برای مهاجرت، می‌توان حدس زد در هر برهه‌ای که مشکلات و تنگناهای اقتصادی شدت یافته‌اند، میل به مهاجرت در میان ایرانیان افزایش یافته است. اما در حالت عکس نیز به همین ترتیب هر گاه شرایط اقتصادی کشور رو به بهبود بوده است که غالباً با نوعی امیدواری و شور و اشتیاق اجتماعی نیز در داخل کشور همراه بوده است، میل به مهاجرت کاهش یا تمایل به بازگشت به داخل کشور در میان ایرانیان خارج از کشور افزایش یافته است. برای مثال، مطالعات رصدخانه مهاجرت ایران نشان می‌دهد که بعد از حوادث آبان‌ماه 1398، میل به مهاجرت در میان اقشار اجتماعی ایران به شکل قابل توجهی افزایش یافته است. جدول شماره یک اثرات تحولات اقتصادی بر روی میل به مهاجرت و دلایل آن را در میان دانشجویان و فعالان استارت‌آپ‌ها و کسب‌وکارهای کوچک ایرانی بر اساس پیمایش محدود نشان داده است. همان‌گونه که اطلاعات جدول شماره یک نشان می‌دهند، تحولات اقتصادی چند سال اخیر از جمله بازگشت تحریم‌ها و تحولات ارزی نقش اساسی در کاهش توان برنامه‌ریزی و امنیت روانی در میان اقشار اجتماعی به ویژه فعالان حوزه کسب‌وکار داشته است که این موضوع تاثیر قابل توجهی را بر روی میل به مهاجرت در میان این گروه‌ها داشته است.

از این‌رو بالا رفتن چشمگیر «میل به مهاجرت» در میان اقشار مختلف بر اثر تحولات اقتصادی در طول سه سال گذشته موید تاثیر اساسی مسائل اقتصادی بر مهاجرت در جامعه ایران است. بر همین اساس نیروی محرکه اصلی مهاجرت‌های ایرانیان به خارج از کشور را می‌توان «مسائل و چالش‌های اقتصادی» برشمرد که ممکن است خود را در قالب کانال‌های مهاجرتی مختلف اعم از جابه‌جایی تحصیلی و دانشجویی، مهاجرت پناهجویی، مهاجرت کاری و حتی خانوادگی بروز دهد. با در نظر گرفتن این واقعیت، ضرورت ثبات و امنیت اقتصادی بیش از پیش عیان و آشکار می‌شود، چرا که در غیر این صورت افزایش چشمگیر و روزافزون میل به مهاجرت در کشور دور از ذهن نخواهد بود. در کنار افزایش ضریب ثبات و امنیت اقتصادی در کشور، یک راهکار کلی و بنیادین پیش روی کشور، ضرورت تغییر رویکرد اقتصاد ایران به سمت به‌کارگیری نیروهای دانشی و تسریع حرکت هدفمند و نظام‌مند در جهت «اقتصاد دانش‌بنیان» با هدف جذب حداکثری سرمایه‌های انسانی تحصیل‌کرده در داخل کشور و همچنین انگیزاندن نیروهای متخصص و فارغ‌التحصیلان خارج از کشور جهت بازگشت به داخل کشور است.

پی‌نوشت‌ها:

1- پیمایش‌های میل به مهاجرت در میان دانشجویان و فعالان حوزه استارت‌آپ و کسب‌وکارهای کوچک توسط رصدخانه مهاجرت ایران در سطح محدود انجام شده است و نمونه آن معرف و قابل تعمیم به کل جامعه هدف نیست. حجم نمونه در پیمایش میل به مهاجرت در میان دانشجویان و فارغ‌التحصیلان 925 نفر و در پیمایش میل به مهاجرت در میان فعالان حوزه استارت‌آپ و کسب‌وکارهای کوچک 110 نفر بوده است.

2- بر اساس پیمایش وضعیت اجتماعی، فرهنگی و اخلاقی جامعه ایران (۴۲۶ شهر مرکز شهرستان، ۸۲هزار نفر حجم نمونه، ۱۳۹۵)