طعم شیرین خیال

 محمد علی‌نژاد: همه ما از انیمیشن خاطره داریم. از آقای خط و کوتلاس گرفته تا تام و جری و پلنگ صورتی. برای افرادی که در کودکی‌شان پت و مت را دیده‌اند تماشای زولند، شگفت‌انگیزان یا جزیره سگ‌ها شاید باورنکردنی باشد. اینکه چگونه طی چندین سال صنعت پویانمایی جهانی تا این حد متحول و خلق موقعیت و فضاسازی‌های آن ملموس شده همگی نشان از موفقیت این آثار در سال‌های اخیر بوده است. در واقع در چند سال اخیر صنعت پویانمایی واقعاً پیشرفت چشمگیری داشته و آثار این حوزه در فروش گیشه‌ای قابل رقابت با پرمخاطب‌ترین آثار سینمایی‌اند. جهانی که انیمیشن‌سازان در واقع با تصورات خود شکل می‌دهند به حدی شگفت‌انگیز است که مخاطب هیچ‌گاه به ذهنش خطور نمی‌کند که وال‌ای چگونه بدون هیچ دیالوگی نزدیک به دو ساعت شما را میخکوب خودش می‌کند.

 مبحث پویانمایی ریشه در تاریخ دارد به طوری که تا قبل از قرن 18 میلادی طبیعت را جاندار فرض می‌کردند. طی دهه‌های اولیه قرن بیستم، انیمیشن آرام‌آرام از قلمرو مرموز جادو و شگفتی بیرون آمده و به نوعی تفریح و سرگرمی بدل شد که تماشاگران آن را با علاقه دنبال می‌کردند. فیلم‌های انیمیشن، حرکات جسمانی و اندامی را به گونه‌ای تصویری بازسازی می‌کردند و برخلاف فیلم‌های زنده، از انعطاف بیشتری برای کاربرد خلاقه حرکت، تخیل و زندگی برخوردار بودند. عاملی که به دلیل استقبال گسترده از جانب مخاطبان پویانمایی - که از اقشار مختلف اجتماعی نظیر کودکان، نوجوانان، والدین، هنردوستان و... تشکیل می‌شد، موجب رونق روزافزون کمی و کیفی آن می‌شد.

پویانمایی از دهه 1980 میلادی به بعد، تحولات گسترده و مهمی را پشت سر گذاشته است. در این دوران، هنر و صنعت انیمیشن‌سازی با ورود کامپیوتر به این عرصه، متحول شده و به این ترتیب، برگ جدیدی به تاریخچه انیمیشن‌سازی اضافه شد. تغییرات بسیاری در مدیریت شرکت‌های تولیدکننده انیمیشن از یک‌سو و بازنشسته شدن گروه‌های قدیمی و ورود و شکوفایی نسل جدید، همگی دست‌به‌دست هم داد تا تغییراتی اساسی در جریان تولیدات انیمیشن به وجود آید. در این دوره، دنیا با امکانات جدید هنر انیمیشن و قابلیت‌هایی که می‌توانست با کمک تکنولوژی دیجیتال به دست آورد، کم‌کم آشنا شد و آن را وسعت داد؛ تا جایی که امروزه می‌توان گفت، نمی‌توان فیلم بلند، کوتاه و تجربی انیمیشنی را یافت که از تکنولوژی کامپیوتری -دست‌کم در یکی از مراحل تولیدش- استفاده نکرده باشد.

اگرچه با شروع قرن بیستم انیمیشن فقط در حد تجربه کردن توسط فیلمسازان مطرح بود اما کم‌کم با علاقه‌مندی مخاطبان و پیشرفت فناوری‌های کامپیوتری در نمایش دادن بهتر تخیلات فیلمساز، این تجربه به یک رشته هنری مستقل تبدیل شد که در منظر مدرن خود پابه‌پای صنعت فیلم ظاهر شد و پیشرفت کرد. در واقع می‌توان گفت ایده و فکر ساخت پویانمایی در قرن بیستم از زمانی به طور جدی مطرح شد که دست‌اندرکاران ساخت فیلم‌های سینمایی و تلویزیونی، به فکر افتادند که چرا فقط راجع به جهان حقیقی پیرامون خود اثر تولید کنند؟ چرا جهان گسترده و بی‌نهایت ذهن، تخیل و تصورات خود را به تصویر نکشند؟ این تمایل در کنار علاقه و دغدغه‌ای جدی، آنان را بر آن داشت که با کنار هم قرار دادن نقاشی‌های متعدد، تصاویر متحرک بسازند. به این ترتیب اولین آثار انیمیشنی اندک‌اندک ساخته شدند به مرور زمان این تولیدات پویانمایی آرام‌آرام از حالت خشک بودن حرکات کاراکترها و یکنواخت بودن محیط خارج شده و با انجام رفتاری اغراق‌آمیز توسط شخصیت‌ها و فضایی غالباً شاد و فانتزی به تحریک عنصر خیال در مخاطبان خود پرداختند. ناگفته نماند که در ادامه این راه شرکت‌های بزرگ و سرمایه‌داران مطرحی به عرصه انیمیشن وارد شدند و تلاش زیاد آنها با کسب سودهای قابل توجهی مواجه شد.

 انیمیشن اما در ایران نزدیک به دو دهه است که حرف‌هایی برای گفتن دارد. هنری که بقای خود را مدیون نورالدین زرین‌کلک، موسس کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و گرافیک‌کارانی چون مرتضی ممیز، علی‌اکبر صادقی، فرشید مثقالی و آراپیک باغداساریان است. در واقع ساخت انیمیشن در ایران در انتهای دهه ۱۹۵۰ میلادی با «ملانصرالدین» اسفندیار آغاز شد اما متاسفانه بعد از آن تا اواسط دهه ۱۹۹۰ تقریباً هیچ اثری در کشور ساخته نشد و کشورهای دیگر به ساخت فیلم‌های کوتاهی پرداختند که شروعشان در ایران زده شده بود. برای مثال شوروی سابق دوشیزه برفی و برزیل سمفونی آمازون را ساخت. پس از انقلاب، کانون پرورش فکری پروژه‌های پیشین خود را به اتمام رساند و بعد نزدیک به ۱۵ سال به خواب زمستانی رفت تا اینکه در اواسط دهه 70، کانون دوباره به مسیر پیشین خود نزدیک شد. در سال ۱۳۷۴ سازمان تازه‌ای به نام صبا، برای به دوش کشیدن بار انیمیشن تشکیل شد و با ساخت نخستین انیمیشن بلندش به نام قصه‌های بازار، امیدها را برای رونق پویانمایی در کشور زنده کرد. در این دهه آثار خوبی نظیر رستم و اسفندیار و تولید هفت‌رنگ کلید خورد و تکنیک‌های انیمیشن متعددی در تولیدات به کار گرفته شد اما اکران نشدن آثاری همچون جمشید و خورشید موجب شد تا انگیزه‌ها برای کار در این حوزه مجدداً کمرنگ شود تا با آغاز دهه 90 فیلم تهران 1500 با فروش چهارمیلیاردی تحولی در صنعت پویانمایی ایجاد کرد. تا به امروز بیش از 30 فیلم بلند پویانمایی در سینماهای ایران اکران شده که فیل‌شاه و شاهزاده روم با فروش میلیاردی خود سیاستگذاران حوزه سینما را به این نتیجه رساندند که انیمیشن در ایران دیگر از تجربه‌اندوزی خارج شده و به بلوغ رسیده است و کم‌کم می‌تواند حرف‌های خود را به آن‌سوی مرزها نیز صادر کند.

در این میان برگزاری جشنواره پویانمایی تهران، که از سال 1377 شروع به کار کرده است و هر دو سال یک‌بار پذیرای آثار متعدد خارجی و داخلی در این حوزه است، باعث شده دیدگاه سینماگران به پویانمایی از یک تفریح صرف برای کودکان به یک منبع درآمد برای کل خانواده سینما تغییر کرده و انیماتورهای ایرانی نیز تلاش بیشتری برای رقابت با همتایان خارجی خود و بهبود تکنیک‌های تولید از خود نشان دهند. تلاشی که نمود آن را در آثار امروز انیمیشن ایرانی و انتخاب آنها به عنوان آثار برجسته جشنواره‌های خارجی شاهد هستیم.