شبکه‌های اجتماعی به مثابه فرصت

داریوش اسماعیلی / کارشناس ارشد فناوری اطلاعات

شبکه‌های اجتماعی به دلیل برخورداری از ویژگی چندرسانه‌ای بودن نه‌تنها در ایران که در سطح جهان با استقبال چشمگیری مواجه بوده است. دیجیتالی بودن راه‌های ارتباط با این رسانه‌ها و نیز امکاناتی که این شبکه‌ها و اپلیکیشن‌ها برای ذخیره‌سازی، مرور چندگانه و ارسال انواع فایل‌ها در اختیار کاربران قرار می‌دهد، به جذابیت آنها به ویژه در میان جوان‌ها افزوده است. بر اساس آمارهای موجود، حدود 43 درصد از شهروندان اروپایی به عضویت این رسانه‌ها درآمده و از امکانات آن بهره می‌گیرند. 63 درصد افراد موجود در این جامعه آماری به صورت روزانه و حدود 35 درصد نیز در هفته حدود چند ساعت را به برقراری ارتباط با این شبکه‌ها اختصاص می‌دهند و به‌طور کلی، حدود یک‌پنجم مردم جهان نیز از گوشی‌های هوشمندی استفاده می‌کنند که راهیابی به شبکه‌های اجتماعی را برای آنها ممکن می‌سازد. اما در تحلیل دلایل گرایش روزافزون ایرانی‌ها به این شبکه‌ها، می‌توان به موضوع هزینه‌هایی که مکالمات و برقراری ارتباطاتی از این دست از طریق سیستم مخابرات کشور برای مشترکان در پی دارد، اشاره کرد. در حالی که بهره‌گیری از این شبکه‌ها هزینه چندانی برای کاربران دربر ندارد. یکی دیگر از دلایل رشد استفاده از این ابزار فراگیر شدن و ایجاد تمایل در سایر افراد برای آزمودن این امکانات است. به‌رغم آسیب‌هایی که گسترش این پدیده می‌تواند در جامعه ایجاد کند، به گرایش گسترده مردم به این رسانه‌ها می‌توان به عنوان یک فرصت نگریست و به این موضوع اندیشید که بازیگران این سناریو، چگونه می‌توانند از این ابزار انتفاع کسب کنند؟
هر یک از شبکه‌های اجتماعی، دارای کارکرد خاصی است و البته کاربران خاص خود را دارد. شبکه‌های اجتماعی نیز به عنوان نوعی زیرساخت ارتباطی، گروهی از مخاطبان از طیف‌ها و جنسیت‌های مختلف و البته با سطح دانش، زبان و مذهب متفاوت از آن بهره می‌گیرند. در شبکه‌های اجتماعی، مقوله‌ای تحت عنوان مخاطب خاص وجود ندارد؛ اما آنها در این شبکه‌ها در شاخه‌های مختلفی قرار می‌گیرند و گروه‌های کوچک‌تری را تولید می‌کنند. بنابراین با وجود چنین طیف گسترده‌ای از مخاطبان این ضرورت وجود دارد که از منظر امنیت اجتماعی و نیز مبانی توسعه، نسبت به سالم‌سازی محیط و اطلاعاتی که از سوی افراد در این شبکه‌ها منتشر می‌شود، تدابیر اتخاذ شود.

انواع شبکه‌های اجتماعی
شبکه‌های اجتماعی انواع مختلفی دارند؛ دسته‌ای از شبکه‌های اجتماعی، تحت عنوان «ویکی» و در قالب دانشنامه‌های آزاد ایجاد شده و در طول زمان، گسترش یافته‌اند. این نوع شبکه‌های اجتماعی بیشتر جنبه علمی داشته و حتی ارزش اطلاعات و دانشی که در این شبکه‌ها منتشر شده است، این قابلیت را داراست که به صورت کتاب یا به شکل مجلد درآید. نوع دیگری از شبکه‌های ارتباطی مانند لینکدین یا فیس‌بوک نیز با عنوان شبکه‌های اجتماعی شناخته می‌شوند.
این شبکه‌ها اگرچه از کاربران بیشتری برخوردار بوده، اما آمارها نشان می‌دهد که استقبال مردم از این سایت‌ها رو به افول است. یعنی با وجود آنکه، استفاده از موبایل و تبلت رو به افزایش است، سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی مبتنی بر وب روز‌به‌روز طرفداران خود را از دست می‌دهند. در این نوع شبکه‌ها، تبلیغات کسب و کارهای کوچک رایج است و اعضای این شبکه‌ها با استفاده از ارتباطاتی که برقرار می‌کنند، می‌توانند منافعی را کسب کنند. اما این شبکه‌ها، بیش از آنکه عطش بیشینه‌یابی افراد را پاسخ دهد، اوقات فراغت آنها را پر‌ می‌کند. البته در کشورهای توسعه‌یافته، نهادها و سازمان‌هایی وجود دارند که برای اوقات فراغت جوانان، برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری می‌کنند. بنابراین، سیاستگذاران می‌توانند با سرمایه‌گذاری و تولید محتوای مناسب در شبکه‌های اجتماعی، انتفاع کاربران را در شبکه‌های اجتماعی بیشینه کنند. نوع سوم از شبکه‌های اجتماعی که این روزها با طراحی اپلیکیشن‌های جدید ظهور کرده‌اند، به عنوان شبکه‌های پیام‌رسان‌های فوری نامیده می‌شوند. این پیام‌رسان‌های فوری گاه به عنوان شبکه‌های «بی تو بی» و نفر به نفر نیز شناخته می‌شوند.

رونق کسب و کار
البته در این شبکه‌ها، گروه‌هایی شکل می‌گیرد و شکل‌گیری این گروه‌ها، مدل جدید‌تری از روابط فردی را به نمایش می‌گذارد. در دنیا، افراد از فرصت انتقال آنلاین اطلاعات در این شبکه‌ها بهره گرفته و کسب و کارهای گروهی را در آن راه‌اندازی کرده‌اند. علاوه بر این، زیر چتر این شبکه‌ها، کسب و کارهای آموزشی و تبلیغات نیز رونق گرفته است. در ادامه فهرست شبکه‌های اجتماعی، میکرو بلاگ‌ها و پادکست‌ها نیز جای می‌گیرند که تسهیلاتی را برای ایجاد ارتباط فراهم می‌کنند. به‌طور کلی، کارکرد این شبکه‌ها، اکنون علاوه بر افزایش ارتباطات و البته سرگرمی به سمت و سوی کسب درآمدهای کوچک نیز سوق یافته است. به طوری که افراد، شرکت‌های نوپا و حتی شرکت‌های بزرگ از این کانال‌های ارتباطی به صورت مستقیم یا از طریق تبلیغات، درآمد کسب می‌کنند. این شبکه‌ها برای رونق کسب و کارهای آنلاین مناسب هستند و به پویاتر شدن و نیز ایجاد کسب و کارهای جدید کمک می‌کنند. بسیاری از شرکت‌ها، از این ابزار برای برقراری و تحکیم روابط خود با مشتریان بهره می‌گیرند.

بازاریابی براساس محتوا
جالب اینکه، شعار سال 2015 «بازاریابی بر اساس محتوا» تعیین شده است. حال آنکه بخش اعظمی از این محتوا در شبکه‌های اجتماعی تولید می‌شود. ایران نیز از این قافله عقب نمانده است و اگر کاربران ایرانی، بهره‌گیری از شبکه‌های اجتماعی را به همین روش ادامه دهند، آینده پر‌کاربرد و پر‌مخاطره‌ای را در ارتباط با شبکه‌های اجتماعی رقم خواهند زد.
به عبارت دیگر، در سایه رشد استفاده از این ابزار نه‌تنها فرصت‌های جدیدی در ارتباط با مشاغل ایجاد می‌شود، بلکه چالش‌های جدیدی نیز در پیش رو خواهد بود. به همین سبب، اگر تدابیر ویژه‌ای برای مواجهه با این موج اندیشیده نشود، مخاطرات آن گریبانگیر جامعه خواهد شد.
از سوی دیگر، این نکته را باید مورد توجه قرار داد که استفاده روزافزون کاربران از این شبکه‌ها و نیز سرعت انتقال اطلاعات به راستی‌آزمایی اطلاعات و محتوای پیام‌ها نیز کمک کرده است.
به این دلیل که، با تولید و انتشار اطلاعات، بازخوردها نیز اغلب بدون فوت وقت منتشر می‌شود و این واکنش آنلاین، این الزام را برای کسانی که در تولید محتوا نقش دارند، ایجاد می‌کند که اطلاعات موثقی را منتشر کنند یا در اصلاح آن بکوشند.
به عبارت دیگر، این ویژگی شبکه‌های اجتماعی، کاربران را مکلف می‌کند که در تولید و انتشار اطلاعات و پیام‌ها، دقت کنند و صداقت بیشتری به خرج دهند. بارها شاهد آن بوده‌ایم که افراد تصاویر دستکاری شده‌ای را در این شبکه‌ها قرار داده‌اند و فارغ از کاربرانی که به منابع انتشار چنین داده‌هایی اعتماد می‌کنند، گروهی از کاربران نیز به آن شک کرده و بلافاصله تصویر اصلی را می‌یابند و آن را در مقام قیاس قرار می‌دهند. با وجود چنین امکاناتی این فرضیه نیز قابل اثبات خواهد بود که می‌توان در دریای شبکه‌های اجتماعی و دنیای رسانه‌های دیجیتال نیز سالم‌سازی کرد. مخاطب‌شناسی و ایجاد چارچوب‌هایی برای مدیریت و نظارت، مستلزم آن است که به این شبکه‌ها به عنوان یک ابزار نگریسته شود نه به عنوان هدف. ابزاری که می‌تواند برای دستیابی به اهدافی که مدنظر است، کمک‌کننده باشد.
اما در کنار توجه به مزیت‌هایی که این ابزار ایجاد می‌کند، نباید از پیامدهای منفی مراجعات اعتیادگونه برخی کاربران به این شبکه غافل بود. اگر درگذشته، ابزار کسب اطلاعات، کتاب، روزنامه یا مجلات بود، امروزه اینترنت و شبکه‌های اجتماعی به ابزاری پرقدرت برای گردش اطلاعات تبدیل شده است. برخی بر این باورند که بهره‌گیری از این شبکه‌ها، به تضعیف روابط عاطفی دامن زده است. از طرفی گروهی از کاربران با ورود به این شبکه‌ها، چنین احساس می‌کنند که در چارچوبی قرار گرفته‌اند که آزادانه می‌توانند دیدگاه‌های خود را بیان کنند و به تبادل اطلاعات بپردازند. در حالی که این آزادی کاذب است و آنان باید در جریان این مبادله اطلاعاتی به حفظ امنیت فردی و اجتماعی خویش توجه نشان دهند. به نحوی که قرار ندادن برخی اطلاعات در این شبکه‌ها نیز نوعی نفع شخصی به حساب می‌آید.