اجماع جهانی علیه زیکا

در آوریل 2007، ظهور یک بیماری با مشخصات جوش، درد مفاصل و ورم در جزیره یاپ در ایالات فدرال میکرونزی گزارش شد. نمونه‌های سرم گرفته‌شده از بیماران در فاز بحرانی این بیماری شامل RNA ویروس زیکا بود؛ یک ویروس فرمانرو (flavivirus) که مانند تب دنگی، ویروس نیل غربی، التهاب مغزی ژاپنی و تب زرد یک بیماری گرمسیری منتقل‌شونده است که به‌وسیله پشه ایجاد می‌شود. با این حال شیوع این بیماری هم‌اکنون در خارج از محدوده جغرافیایی این ویروس در حال رخ دادن است.

پیدایش و پیشینه
سال‌ها پیش، در تاریخ 18 آوریل 1947، وقوع تب در میمون رزوس نگهداری‌شده در یک قفس در جنگل زیکای اوگاندا گزارش شد. این میمون (رزوس 766) یک حیوان مورد بررسی در برنامه بنیاد راکفلر برای تحقیقات در مورد تب زرد در جنگل بود. دو روز بعد، رزوس 766 که هنوز تب داشت به آزمایشگاه بنیاد در انتبه آورده شد و سرم آن به موش تلقیح شد. بعد از 10 روز تمامی موش‌های تلقیح‌شده بیمار شده، و عامل انتقال آنها که بعدها ویروس زیکا نامیده شد از مغز آنها جداسازی شد. در اوایل سال 1948، این ویروس همچنین از پشه‌های آفریقایی آئدس به دام‌افتاده در همان جنگل نیز جدا شد. مطالعات سرولوژیک نشان داد انسان نیز می‌تواند آلوده این ویروس شود. انتقال زیکا به وسیله تغذیه مصنوعی پشه‌های آئدس به موش و میمون در یک آزمایشگاه در سال 1956 گزارش شد. در حین مطالعات انجام‌شده در سال 1968 و همچنین طی سال‌های 1971 تا 1975 ویروس زیکا برای اولین بار در نیجریه از بدن انسان جداسازی شد. در یک مطالعه حدود 40 درصد از افراد مورد آزمایش هیچ نشانه‌ای از وجود زیکا نشان ندادند. طی سال‌های 1951 تا 1981، شواهد سرولوژیک عفونت زیکای انسانی در کشورهای آفریقایی دیگری نظیر اوگاندا، تانزانیا، مصر، آفریقای مرکزی، سیرالئون و گابن و همچنین در بخش‌هایی از آسیا نظیر، هند، مالزی، فیلیپین، تایلند، ویتنام و اندونزی گزارش شد.
در تحقیقات بعدی، این ویروس از پشه مصری آئدس در مالزی، از انسان در سنگال و در پشه‌هایی در ساحل عاج جداسازی شد. در سال 1981، السن و همکارانش شواهدی از وجود ویروس زیکا در هفت بیمار اندونزیایی ارائه کردند. در طی ظهور زیکا در سال‌های 2013 و 2014 در فرنچ پلینسیا، اختلال عصبی سندروم گیلن- ‌‌باره به عفونت این ویروس ارتباط داده شد. در آمریکای جنوبی، گزارش‌های اولیه از انتقال محلی بیماری در ماه می 2015 و از کشور برزیل منتشر شد. در جولای 2015، برزیل از ارتباط میان ویروس زیکا و بیماری سندروم گیلن- باره خبر داد. در ماه اکتبر همان سال، ارتباط میان زیکا و میکروسفالی نیز اعلام شد. به دلیل شیوع آن که در سال ۲۰۱۵ در برزیل آغاز شد، سازمان جهانی بهداشت در فوریه ۲۰۱۶ آن را یک وضعیت اضطراری بهداشت عمومی در عرصه بین‌المللی اعلام کرد.

دینامیک انتقال
ویروس زیکا از پشه‌های آفریقایی دسته آئدس جدا شده و گونه Aedes hensilii شایع‌ترین گونه موجود ناقل این بیماری گزارش شده است. در حین مطالعات تب زرد در جنگل‌های زیکا، محققان آغاز به تحقیقات روی میمون‌های روی درخت‌ها کردند چرا که در حالی که ویروس تب زرد در پشه‌ها وجود داشت میمون‌های درون قفس به این بیماری دچار نشده بودند. بنابراین، با وجود یافتن ویروس زیکا در پشه‌های آئدس، محققان از عامل انتقال بودن این پشه اطمینان حاصل نکرده بودند. تحقیقات بعدی نشان داد که محتوای این ویروس در پشه که در روز خوراک‌دهی مصنوعی در سطح بالایی قرار داشت 10 روز بعد از خوراک‌دهی بسیار ناچیز شده است، و در روز پانزدهم مجدداً افزایش یافته و از روز بیستم تا شصتم همچنان بالا باقی مانده است. این مطالعه نشان داد که دوره کمون (نهفتگی بیماری) ویروس زیکا 3 تا 12 روز خواهد بود. با وجود این مطالعات مشخص شده است که تغذیه پشه‌ها از خون بیماران، ویروس را به آنان منتقل می‌کند. ویروس در پشه‌ها بیماری ایجاد نمی‌کند و گزش افراد سالم به‌وسیله پشه ناقل ویروس، بیماری را به آنان منتقل می‌کند. طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی در موارد نادری انتقال آن از طریق رابطه جنسی هم یکی از راه‌های انتقال بیماری بوده است.

پراکندگی
انتشار این ویروس تا سال ۲۰۰۷ به آفریقا و آسیای جنوب شرقی محدود بود و چندان موردتوجه قرار نمی‌گرفت. در سال ۲۰۰۷ در میکرونزی از جزایر اقیانوس آرام شیوع پیدا کرد. تا سال ۲۰۱۴ فقط در آفریقا، آسیای جنوب شرقی و جزایر اقیانوس آرام شیوع یافته بود. این ویروس در آن سال به جزیره ایستر و شیلی گسترش یافت. ویروس زیکا تا ماه می ۲۰۱۵ به برزیل راه یافت. در برزیل در سال گذشته بیش از ۸۴ هزار مورد ابتلا به این ویروس ثبت شد. تاکنون ۹ کشور در آمریکای مرکزی و جنوبی موارد ابتلا به این ویروس را گزارش کرده‌اند. پورتوریکو در ۳۱ دسامبر ۲۰۱۵ گزارش کرد که نخستین مورد ابتلای محلی به ویروس در این کشور رخ داده است. در ژانویه ۲۰۱۶ در ایالت هاوایی آمریکا تولد نوزادی دچار میکروسفالی که از لحاظ ویروس زیکا مثبت بود گزارش شد.
پراکندگی این ویروس که اکنون در آمریکای جنوبی به شدت شیوع یافته رو به گسترش است. وزارت بهداشت کلمبیا اعلام کرد ۲۰ هزار و ۲۹۷ مورد تایید‌شده ابتلا به ویروس زیکا از جمله 2116 زن باردار در کلمبیا وجود دارد. برزیل با سه هزار و ۷۰۰ مورد میکروسفالی بدترین شرایط را میان کشورهایی دارد که ویروس زیکا در آنها شیوع پیدا کرده است. بنا به آمار اعلام‌شده از سوی «سازمان بهداشت قاره آمریکا»، تاکنون ۲۳ کشور و منطقه واقع در این قاره موارد آلودگی به ویروس زیکا را گزارش کرده‌اند. این تعداد بیش از دو برابر تعداد قبلی تا یک ماه پیش است. برزیل بالاترین آمار ابتلا به این ویروس را دارد، و کلمبیا از این نظر در مقام دوم قرار می‌گیرد. اکوادور، السالوادور، گواتمالا، هائیتی، هندوراس، مکزیک، پاناما، پاراگوئه، پورتوریکو، سورینام و ونزوئلا نیز از کشورهای دیگری هستند که موارد بسیاری از ابتلا به زیکا در آنجا گزارش شده است.
بنا به برآورد «سازمان جهانی بهداشت»، ویروس زیکا احتمالاً در تمام کشورهای قاره آمریکا، به جز کانادا و شیلی، شیوع خواهد یافت که دلیل آن هم عدم تطبیق آب و هوای این کشورها با شرایط زیست‌محیطی زندگی پشه آئدس بوده است. تاکنون گزارشی در مورد ابتلا به این ویروس در ایالات متحده آمریکا منتشر نشده، هر چند زنی که در برزیل به این ویروس آلوده شده بود، در هاوایی نوزادی با آسیب مغزی به دنیا آورده است و همچنین تعدادی از شهروندان آمریکایی پس از سفر به کشورهای آمریکای جنوبی، مرکزی،‌ ناحیه کارائیب و جزایر اقیانوس آرام به این ویروس آلوده شده‌اند. با این حال اگر پشه‌ها در ایالات متحده به یک حامل ویروس تبدیل شوند، مدل ارائه‌شده از سوی محققان دانشگاه تورنتو نشان می‌دهد بیش از 63 درصد از جمعیت آمریکا در مکان‌هایی زندگی می‌کنند که ویروس زیکا در ماه‌های گرم سال ممکن است در آنجا گسترش پیدا کند. کمی بیش از هفت درصد آمریکایی‌ها در مناطقی زندگی می‌کنند که سرمای آنجا پشه‌ها را در زمستان نمی‌کشد بلکه آنها را در طول سال آسیب‌پذیر می‌کند.

علائم و نشانه‌ها
بر اساس اعلام سازمان بهداشت جهانی، دوره نهفتگی بیماری ویروس زیکا به طور کامل مشخص نیست ولی احتمالاً نزدیک به 10 روز خواهد بود. علائم این بیماری همانند بیماری‌هایی نظیر تب دنگی شامل تب، جوش پوستی، درد مفاصل و ماهیچه‌ها و ورم خواهد بود. این نشانه‌ها معمولاً ملایم بوده و دو تا هفت روز باقی می‌مانند.

پیشگیری و درمان
در حال حاضر هیچ واکسن یا درمانی برای ویروس زیکا وجود ندارد. تنها روش برای پیشگیری از عفونت پرهیز از گزیده شدن به‌وسیله پشه‌ها و سفر نکردن به نواحی که این بیماری شایع است. این تلاش‌ها عبارتند از: استفاده از مواد دفع حشرات، پوشاندن بدن با لباس، پشه‌بند، و از بین بردن آب‌های راکد زیرا این آب‌ها مکان تولید مثل پشه‌ها هستند. مقامات بهداشت برزیل در سال 2015 پیشنهاد کردند که زوجین بهتر است به دلیل شیوع بالای این بیماری، بارداری را به تعویق بیندازند و توصیه می‌شود زنان باردار به نواحی‌ای که این بیماری شیوع دارد سفر نکنند. بستری ‌شدن در بیمارستان به‌ندرت نیاز است. افزایش مصرف مایعات برای جلوگیری از کم‌آبی بدن، درمان درد و تب با داروهای تسکین مثل استامینوفن یا پاراستامول از جمله راهکارهای درمانی برای مقابله با ویروس زیکا است. توصیه مرکز کنترل و پیشگیری بیماری‌ها (CDC)، استفاده از آسپرین یا داروهای دیگر غیر‌استروئیدی ضد‌التهابی است.

عواقب زیکا و رابطه آن با میکروسفالی
اولین ظهور زیکا با نارسایی‌های مغزی و میکروسفالی در سال 2014-2013 در فرنچ پلی‌نسیا اتفاق افتاد. نخستین وقوع این ویروس در برزیل نیز در اوایل سال2015 رخ داد و به دنبال آن در ماه اکتبر شیوع میکروسفالی اتفاق افتاد. با این حال این موضوع که ویروس زیکا باعث میکروسفالی جنین یا دیگر نابهنجاری‌های عصبی می‌شود هنوز به اثبات نرسیده است. مطالعات همه‌گیرشناسی به منظور دنبال کردن موارد میکروسفالی در طول سال 2016 در برزیل و دیگر کشورهای تحت تاثیر نظیر کلمبیا در حال اجراست. با شیوع ویروس زیکا در سال ۲۰۱۵ در برزیل این احتمال مطرح شد که این ویروس اثراتی زیان‌بار بر زنان باردار داشته باشد. در همین سال، هزاران نوزاد -‌۱۰ برابر میزان معمول سالانه- با میکروسفالی به دنیا آمدند. این نقصان هنگام تولد اغلب پس‌ازآن رخ داده بود که مادران در ابتدای بارداری علائم شبیه به ابتلا به ویروس زیکا را نشان داده بودند. به نظر می‌رسد رابطه‌ای میان ابتلا مادران در ابتدای دوره بارداری به ویروس زیکا و تولد نوزادان‌شان با میکروسفالی وجود داشته باشد. انتشار گسترده‌تر ویروس زیکا ممکن است به تغییرات اقلیمی مربوط باشد که باعث گسترش زیستگاه پشه‌های ناقل آن شده‌اند.

اقدامات انجام‌شده در خصوص زیکا چه بوده است؟
پس از انتقاداتی که به سازمان بهداشت جهانی به دلیل عکس‌العمل کند در مواجهه با بیماری ویروس ابولا در سال 2014 وارد شد، حالا که ویروس زیکا شیوع پیدا کرده است، مارگارت چان، رئیس سازمان بهداشت جهانی دراول فوریه 2016 نشست فوری وضعیت اضطراری بهداشت عمومی در عرصه بین‌المللی (IHREC) را تشکیل داد. بعد از این نشست وی اظهار داشت زیکا یک نگرانی بین‌المللی در زمینه بهداشت عمومی بوده است چرا که عامل ایجاد اختلال عصبی و میکروسفالی (خُردسری) در فرنچ پلی‌نسیا برزیل بوده است. در کمتر از یک سال این ویروس در 25 کشور و قلمرو در قاره آمریکا و همچنین جزایر پاسیفیک و کیپ‌ورد در غرب آفریقا گسترش یافته است.
محققان در آزمایشگاه‌های سراسر جهان در تلاش برای تولید واکسنی برای زیکا هستند. آزمایش‌های بالینی برای واکسن ویروس زیکا در سال جاری آغاز خواهد شد. آنتونی فائوسی ایمنی‌شناس مطرح آمریکایی در این خصوص اظهار داشت:‌ «هنگام توسعه، این نکته مهم است که ما واکسن را برای سال جاری یا حتی چند سال آینده نخواهیم داشت، با این حال ما می‌توانیم آزمایش‌های بالینی خود را از همین حالا شروع کنیم.»
با این حال، هنوز موتاسیون و جهش ویروس شناخته‌شده‌ای پیدا نشده است تا این اختلال‌های عصبی را به این ویروس نسبت دهد. علائم بالینی و نشانه‌های بیماری ویروس زیکا شامل تب خفیف، جوش، درد ماهیچه و مفاصل و ورم است. لازم به ذکر است که 80 درصد از عفونت ویروس زیکا بدون هیچ علائمی بوده است. مدیریت پزشکی تنها یک راه حمایتی است. آزمایش‌های آنتی‌بادی تشخیصی می‌تواند نتایح مثبت کاذبی بدهد چرا که ممکن است با ویروس‌هایی نظیر دنگی در درمان دچار تداخل شود. هیچ آزمایش تشخیصی تجاری در حال حاضر برای ویروس زیکا وجود ندارد. در سوم فوریه سال جاری، شورای تحقیقات پزشکی بریتانیا به منظور سرعت بخشیدن به تحقیقات در آزمایشات تشخیصی، درمان و تولید واکسن راه‌اندازی شد. در 20 درصد از بیمارانی که علائم بالینی بیماری را داشتند مشکل در عرض دو تا هفت روز حل شد. ویروس طی یک تا دو هفته از طریق آزمایش نوکلئیک اسیدی نظیر واکنش زنجیره‌ای پلیمراز در خون می‌تواند شناسایی شود.
مقامات بهداشت و درمان در کشورهای در معرض زیکا در حال اجرای تکنیک‌های سنتی کنترل رشد و گسترش پشه نظیر اسپری حشره‌کش‌ها و تخلیه آب‌های راکد محل تولیدمثل پشه‌ها هستند. مطالعات نشان می‌دهد کنترل محلی تنها اندکی موثر بوده و جلوگیری از تولیدمثل این حشرات در مناطق مختلف بسیار دشوار خواهد بود. چرا که آئدس یک پشه تکامل‌یافته است که در گلدان و دیگر منابع کوچک آبی قادر به تولیدمثل بوده و پیدا کردن و از بین بردن آن برای انسان بسیار دشوار خواهد بود. تلاش دیگری که در زمینه مقابله با ویروس زیکا انجام شده است، اصلاح ژنتیکی گونه نر این پشه بوده که منتقدان آن را به عنوان پشه جهش‌یافته یا پشه روبو-فرانکشتین می‌شناسند. این پشه‌های اصلاح ژنتیکی شده با نام علمی OX513A یک نشانگر فلورسنت با خود حمل می‌کنند که دانشمندان از طریق آن قادر به پیگیری رد آن خواهند بود.
با وجود این ساکنان فلوریدا، با رهایش آزمایشی این حشرات در سال 2012 به منظور مقابله با تب دنگی در فلوریدای جنوبی به مخالفت پرداختند. سازمان غذا و دارو نیز در حال بررسی تلاش‌های خود است. ولی آزمایش‌های منطقه‌ای در برزیل در سال 2011 موفقیت‌آمیز بوده است، از این طریق 99 درصد از جمعیت هدف کاسته شد. آزادسازی پشه‌های نر در منطقه پدرا برانکای برزیل در سال 2014 تا 92 درصد موفقیت‌آمیز بوده است. این پشه‌های اصلاح ژنتیکی‌شده در جزایر سلیمان، مالزی و پاناما هم مورد آزمایش قرار گرفتند. این در حالی است که سازمان بهداشت جهانی حمایت خود را از این اقدام اعلام کرده است.
با افزایش نگرانی‌ها در میان مسافران، جامعه عمومی (به خصوص زنان باردار و خانواده‌هایشان) و رسانه، چه کاری از دست مسوولان سلامت برمی‌آید؟ خوشبختانه، آنها پاسخ‌های دقیقی از منابع مطمئن مختلف شامل بهداشت عمومی انگلستان، سازمان بهداشت آمریکای پن و مرکز کنترل و پیشگیری بیماری اروپا فراهم کرده‌اند. راهنمایی ویژه‌ای نیز برای مراقبت‌های اولیه در بریتانیا توسعه یافته است. در همین خصوص، باراک اوباما رئیس‌جمهوری آمریکا برای مبارزه با ویروس زیکا از کنگره این کشور تقاضای یک بودجه اضطراری 8 /1 میلیارد‌دلاری کرده است. دیلما روسف رئیس‌جمهور برزیل نیز با شرکت در کمپین علیه زیکا که با شرکت بیش از 30 مقام عالی‌رتبه این کشور همراه بود، بودجه 9 /1 میلیارد‌دلاری را از مجلس این کشور درخواست کرده و از همه مردم خواست تا آب‌های راکد موجود در منازل خود را از بین ببرند.
طبق آخرین اخبار، روسیه نیز اعلام کرد یک شهروند این کشور که به تازگی از جمهوری دومینیکن بازگشته به این ویروس مبتلا شده است.

تهدیدهای اقتصادی زیکا
مناطق توریستی معروف در قاره آمریکا با تهدید ویروس زیکا و ترس مسافران از بازدید از این نقاط مواجه هستند. با توجه به آمار شورای گردشگری و مسافرت جهان، جزایر ویرجینیا، باربادوس و جامائیکا در حوزه دریای کارائیب در معرض بیشترین آسیب هستند چرا که اقتصاد این کشورها به شدت وابسته به صنعت گردشگری است. برای مثال سالانه نزدیک به یک میلیون گردشگر از جزایر ویرجینیا بازدید می‌کنند که در حدود 30 درصد از مشاغل این جزایر را حمایت می‌کند. این در حالی است که مسافران 86 درصد از فعالیت‌های اقتصادی جزایر ویرجینیای بریتانیا را شامل می‌شود.
در باربادوس گردشگری حدود 37 درصد از فعالیت‌های اقتصادی و بیش از یک‌سوم مشاغل این جزیره به حساب می‌آید. در جامائیکا هم وضعیتی مشابه وجود دارد و 28 درصد از اقتصاد این کشور وابسته به توریسم است.
با وجود اعمال محدودیت‌های سفر، برخی کشورها نظیر مکزیک نیز به دلیل اینکه این کشور مقصد مهم سفرهای «ماه نوزاد» است؛ سفری که زوج‌ها قبل از تولد نوزاد انجام می‌دهند، از لحاظ اقتصادی ضربه خورده‌اند. حدود 15 درصد از اقتصاد مکزیک وابسته به صنعت گردشگری است.
برزیل ممکن است بیشتر از هر کشور دنیا از ویروس زیکا ضربه اقتصادی بخورد چرا که بازی‌های المپیک در ریودوژانیرو در ماه آگوست برگزار خواهد شد و توریست‌های زیادی برای مشاهده این بازی‌ها به این کشور خواهند آمد. سالانه نزدیک به شش میلیون گردشگر از برزیل بازدید می‌کنند و صنعت توریسم 10 درصد از اقتصاد کشور به حساب می‌آید.

زیکا در ایران
بر اساس اظهارات مقامات وزارت بهداشت ایران، خطر ورود و انتقال این بیماری به کشور ما پایین است؛ چراکه از چهار سال گذشته نظام مراقبت فعالی برای کنترل حشره ناقل این بیماری در کشور راه‌اندازی شده و رد پای این پشه در حال رصد است.
از آنجا که این ویروس به‌طور تقریباً اختصاصی از طریق پشه‌ای به نام آئدس منتقل می‌شود و این پشه در دماهای پایین قادر به تولید مثل نخواهد بود پس عملاً در بسیاری از نقاط سردسیر کشور ایران حتی در صورت وجود این پشه،‌ امکان زیاد شدن و شیوع این بیماری وجود نخواهد داشت. انتقال جنسی و انتقال از طریق تزریق خون نیز به ندرت گزارش شده است. برای جلوگیری از ظهور این بیماری اقداماتی مشابه با دیگر کشورهایی که در معرض زیکا قرار نگرفته می‌تواند بسیار مفید باشد برای مثال، اداره بهداشت انگلستان توصیه کرده است افرادی که از مناطق مشکوک به زیکا باز می‌گردند به مدت 28 روز از اقدام برای بارداری اجتناب کنند.
در طول این مدت تنها سال گذشته در مناطق بسیار کوچکی در کشور این حشره یافت شد که بلافاصله اقدامات سرکوبگرانه برای کنترل این عامل انجام شد و خوشبختانه دیگر موردی وجود نداشت. اما در بعضی کشورهای همسایه این پشه وجود دارد و به همین دلیل بایستی با حساسیت بیشتری این موضوع را دنبال کرد. با این حال گسترش سریع ویروس زیکا در قاره آمریکا ناشی از تراکم بالای پشه آئدس در محیط‌زیست شهری و کمبود ایمنی در این مناطق بوده است. موضوعی که با توجه به عدم وجود این پشه در ایران عملاً منتفی است.
مناطقی که این پشه در آن مشاهده شده، تحت کنترل قرار دارند. موردی از این بیماری در ایران و کشورهای همسایه و به‌طور کلی در منطقه خاورمیانه در شمال آفریقا گزارش نشده است. اگر پشه «آئدس» که عامل انتقال این بیماری است، در کشور وجود داشته باشد، تعداد آن بسیار محدود است.
رئیس مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت در این خصوص اعلام کرد: انتظار داریم این پشه در مناطق گرمسیری و معتدل به خصوص مناطق ساحلی بیشتر باشد. احتمال انتقال انسان به انسان این بیماری بسیار ناچیز و در حد فرضیه است و هنوز اثبات نشده است. دکتر محمدمهدی گویا توصیه کرد خانم‌های باردار یا کسانی که هنوز از بارداری خود مطمئن نیستند تا اطلاع ثانوی از مسافرت غیر‌ضروری به مناطق در معرض زیکا خودداری کنند.
کمبود رهبری عملیاتی مشترک در مراحل اولیه شیوع بیماری ابولا در غرب آفریقا احساس می‌شد. ما از ابولا درس‌های زیادی گرفتیم، ولی تنها یک عمل موثر در این زمینه می‌تواند ما را در مقابله با زیکا کمک کند. در حال حاضر، پاسخ ما باید سریع‌تر و هوشمندانه‌تر باشد تا از شیوع زیکا جلوگیری کرده و در برابر شیوع عفونت‌های دیگری که در آینده قطعاً به سراغ ما خواهد آمد، آماده شویم.