دود بازار

تاثیرات مصرف مواد مخدر روی سلامت انسان به عنوان یک نگرانی جهانی به شمار می‌آید. افزایش کشت خشخاش در جهان و تولید تریاک و رسیدن آن به بالاترین سطح خود تاثیرات فراوانی بر بازار جهانی مواد مخدر گذاشته است. در کنار این مواد مخدر سنتی، مواد مخدر صنعتی و شیمیایی کم‌کم جایگاه خود را در میان معتادان به مواد مخدر و به خصوص جوانان پررنگ‌تر می‌کنند. علاوه بر این، سن مصرف سیگار و قلیان و دیگر مواد دخانی در دنیا و به خصوص در ایران در حال کاهش است و این یک نگرانی بزرگ برای بخش سلامت جامعه به شمار می‌آید. گزارش دفتر جرائم و مواد مخدر سازمان ملل دربرگیرنده بررسی جامع آخرین تحولات بازارهای مواد مخدر جهان با تمرکز بر تولید،‌ قاچاق و مصرف انواع مواد مخدر و عواقب آن روی سلامت است. در این پرونده ابتدا به بررسی عرضه و تقاضای مواد مخدر، کوکائین، ماری‌جوانا، آمفتامین، انواع محرک‌ها (ATS) و مواد روانگردان جدید (NPS) و اثرات آن روی سلامت انسان پرداخته‌ایم و سپس مصرف سیگار و قلیان را در جوامع مختلف مورد بررسی قرار داده‌ایم.

مواد مخدر
بر اساس آخرین آمار دفتر مقابله با جرائم و مواد مخدر سازمان ملل متحد، برآورد می‌شود در مجموع 246 میلیون نفر یا یک‌بیستم از جمعیت 15 تا 64 سال جهان، مواد مخدر مصرف می‌کنند. با وجود رشد سه میلیون‌نفری نسبت به سال قبل از آن به دلیل افزایش جمعیت جهان، مصرف مواد مخدر در جهان ثابت باقی‌مانده است. بزرگی معضل جهانی مواد مخدر زمانی بیشتر آشکار می‌شود که در نظر بگیریم بیش از یک‌دهم از استعمال‌کنندگان مواد مخدر، به این مواد اعتیاد دارند. به زبان دیگر، بیش از 27 میلیون نفر، در حدود جمعیت کشور مالزی، به شدت معتاد به مواد مخدر هستند. نزدیک به نیمی از آنها (2 /12 میلیون نفر) معتادان تزریقی و حدود 65 /1 میلیون نفر از آنها معتادان تزریقی و مبتلا به ایدز هستند. این موضوع بار سنگینی را بر دوش سیستم سلامت عمومی و در خصوص پیشگیری، درمان و اهمیت عواقب استفاده از مواد مخدر و تهدید سلامتی مردم قرار می‌دهد. تنها یک نفر از هر شش معتاد به مواد مخدر به خدمات درمانی و ترک اعتیاد دسترسی دارد و بسیاری از کشورهای دنیا با کمبود خدمات تدارکات ترک و درمان اعتیاد مواجه هستند. تعداد مرگ‌های ناشی از مصرف مواد مخدر (حدود 187 هزار نفر در سال 2013) در سال‌های اخیر تقریباً ثابت باقی ‌مانده است. تعداد غیرقابل قبولی از مصرف‌کنندگان مواد مخدر به دلیل اوردوز می‌میرند. با وجود تغییرات ملی و منطقه‌ای در روند مصرف مواد مخدر، آمار محدود موجود نشان از ثابت ماندن میزان مصرف هروئین و تریاک در سطح جهانی می‌دهد. در حالی که روند کلی مصرف کوکائین در آمریکا و اروپا رو به کاهش بوده است، میزان مصرف غیرپزشکی ماری‌جوانا و حشیش به روند صعودی خود ادامه می‌دهد. روند استفاده از ATS از منطقه‌ای به منطقه دیگر متفاوت بوده و برخی زیرمنطقه‌ها نظیر جنوب شرق آسیا از افزایش در مصرف متامفتامین خبر داده‌اند. همچنین شاخص‌هایی وجود دارد که از افزایش تعداد افراد نیازمند به درمان به دلیل مصرف ماری‌جوانا در بسیاری از مناطق دنیا خبر می‌دهد. این شواهد نشان می‌دهد که مصرف‌کنندگان مواد مخدر بیشتری از اختلالات مصرف ماری‌جوانا رنج می‌برند و همچنین شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد این ماده مخدر روز به روز زیانبارتر می‌شود. بر اساس آمار موجود، ماری‌جوانا رتبه نخست را در میان مصرف انواع موادمخدر در آفریقا دارد.
ماری‌جوانا شایع‌ترین ماده مخدر مورد استفاده در زندان‌هاست. آمار به دست آمده نشان می‌دهد که یک‌سوم از زندانیان در طول دوران حبس خود دست‌کم یک‌بار از مواد مخدر استفاده کرده‌اند. استفاده از هروئین در زندان بسیار بیشتر از کوکائین، آمفتامین یا اکستازی است. به دلیل اینکه تزریق مواد در زندان در شرایط ناامنی انجام می‌گیرد این مکان خطرات بیشتری را از لحاظ مصرف مواد مخدر گریبانگیر معتادان می‌کند. این موضوع نشان می‌دهد که چرا محیط زندان سطح بالایی از بیماری‌های عفونی نظیر HIV، هپاتیت و سل را در اختیار دارد. تعداد افرادی که نیازمند به درمان استفاده از ATS هستند نیز در سطح جهانی در حال افزایش است. میزان مصرف ATS در آسیا به نسبت بسیار بالاست جایی که تقاضای درمان بسیار بالا بوده ولی تخصص در زمینه اختلالات ناشی از ATS در سطح تخصص در زمینه اختلالات مصرف تریاک و مواد افیونی دیگر نیست.
NPS به عنوان جایگزینی برای مواد مخدر کنترل‌شده بین‌المللی به بازارها عرضه شده و ادعا می‌شود که اثراتی مشابه با همتایان سنتی خود دارد. این مواد نیز پتانسیل اعمال خطرات جدی روی ایمنی و سلامت عمومی را دارد. اطلاعات و تحقیقات در خصوص خطرات بالقوه NPS محدود شده است اما گسترش تنوع این مواد به بیش از 600 نوع مختلف، شامل مفدرون، تهدیدی برای سلامت مصرف‌کنندگان آن به شمار می‌آید.
کوکائین همچنان به عنوان نگرانی نخست مصرف مواد مخدر در آمریکای لاتین و حوزه دریای کارائیب محسوب می‌شود، در حالی که تریاک همچنان به عنوان مشکل‌آفرین‌ترین نوع مواد مخدر مورد استفاده جهانی شناخته می‌شود. هیچ درمان ساده و سریعی در مورد اعتیاد وجود ندارد. این یک بیماری مزمن بوده و همانند دیگر بیماری‌های مزمن، فرد بیمار در تمام دوران عمر خود آسیب‌پذیر بوده و به درمان ادامه‌دار و بلندمدت نیاز خواهد داشت. موانع ساختاری و اجتماعی زیادی مانع از دسترسی زنان به درمان معتادان به مواد مخدر شده است. تنها یک‌پنجم از افراد تحت مراقبت و درمان را زنان تشکیل می‌دهند و این در حالی است که یک‌سوم از مصرف‌کنندگان مواد مخدر زن هستند. شواهد زیادی موجود است که نشان می‌دهد عوامل بیولوژیک متعددی در تفاوت آغاز مصرف مواد، ادامه استفاده از مواد و توسعه مشکلات مرتبط با استعمال مواد مخدر میان زنان و مردان نقش دارد. مردان چهار برابر زنان ماری‌جوانا، کوکائین و آمفتامین مصرف می‌کنند در حالی که زنان در مقایسه با مردان از مواد مسکن و آرام‌بخش بیشتری استفاده می‌کنند. بر اساس آمار منتشر شده در سال 2015، تعداد موارد جدید مبتلا به ایدز در میان معتادان تزریقی نسبت به سال 2013 در حدود 10 درصد کاهش پیدا کرده است. انتقال بیماری‌های عفونی نظیر HIV و هپاتیت C و وقوع اوردوز تنها برخی از عوامل خطرناکی است که منجر به مرگ 15 برابری افراد معتاد تزریقی نسبت به افراد معمولی شده است. با این حال تمامی اوردوزهای مواد مخدر مرگبار نیستند، مطالعات مختلف نشان می‌دهد که تنها یک مورد از هر 25 مورد اوردوز منجر به مرگ می‌شود.

عرضه و بازارهای مواد مخدر
تولید حشیش تنها به چند کشور در شمال آفریقا، خاورمیانه و جنوب غرب آسیا محدود می‌شود، در حالی که وید (‌ برگ و ساقه گیاه شاهدانه) در اغلب کشورهای دنیا تولید می‌شود. آمریکای جنوبی همچنان به عنوان منبع تمامی بوته کوکا تولید شده در جهان شناخته می‌شود و افغانستان و میانمار نیز بیشترین سطح زیر کشت خشخاش را به نام خود ثبت کرده‌اند. هر چند شناسایی تولید ATS سخت است، اما گزارش‌هایی وجود دارد که نشان می‌دهد این ماده مخدر در تمامی نقاط دنیا تولید می‌شود. در سال‌های اخیر تغییر عمده‌ای در مناطق زیر کشت و تولید مواد مخدر صورت نگرفته است اما بازار غیرقانونی مواد مخدر و مسیرهای قاچاق مواد مخدر همواره در حال تغییر است. «شبکه سیاه»، بازار آنلاین ناشناسی که برای فروش غیرقانونی محدوده وسیعی از محصولات از جمله مواد مخدر استفاده می‌شود، یک نمونه بارز از تغییر موقعیت و شرایط بازار مواد مخدر است. یک نمونه کلاسیک‌تر در مورد پویایی بازار، تغییر پیوسته مسیرهای مورد استفاده برای قاچاق تریاک و هروئین افغانستان برای رسیدن به بازارهای جدید بوده است. اهمیت رو به رشد آفریقا به عنوان یک مسیر ترانزیت برای هروئین افغانستان به اروپا و دیگر کشورها در افزایش کشف محموله‌های هروئین در برخی از کشورهای شرق آفریقا مشخص است. کشفیات اخیر همچنین نشان از وجود محموله‌های بزرگ هروئین افغانستان در اقیانوس هند و غرب و جنوب آفریقا می‌دهد. علاوه بر این کشورهای آفریقایی به عنوان یک مسیر قاچاق کوکائین از اقیانوس اطلس به اروپا محسوب می‌شوند. غرب آفریقا به عنوان منبع متامفتامین (ماده مخدری که به نام شیشه هم شناخته می‌شود) قاچاق به شرق و جنوب شرق آسیا تبدیل شده است، مسیرهای جدیدی که بازارهای متامفتامین منطقه‌ای را به هم متصل می‌کند. بازار ایجادشده برای متامفتامین در شرق و جنوب شرق آسیا به رشد خود ادامه می‌دهد در حالی که علائمی وجود دارد که نشان می‌دهد استفاده از متامفتامین در برخی از نقاط آمریکای شمالی و اروپا در حال افزایش است.
بر اساس آمار ستاد مبارزه با مواد مخدر، ۵۵ درصد مصرف‌کنندگان مواد مخدر در ایران همچنان تریاک مصرف می‌کنند. ۲۶ درصد از معتادان، مصرف‌کننده شیشه، ۱۶ درصد مصرف‌کننده کراک افغانی، هشت درصد مصرف‌کننده هروئین، شش درصد مصرف‌کننده حشیش و سه درصد مصرف‌کننده اکستازی هستند و این در حالی است که برخی نیز چند ماده مخدر را همزمان مصرف می‌کنند.

مواد مخدر افیونی (تریاک)
بر اساس آمار موجود در UNOCD، رواج جهانی مصرف مواد مخدر (7 /0 درصد جمعیت بالغ جهان یا 4 /32 میلیون نفر) و استفاده از تریاک (4 /0‌درصدی یا 5 /16 میلیون نفر در سراسر جهان) ثابت باقی‌مانده است.‌ این در حالی است که کشت جهانی خشخاش در سال 2014 به بیشترین سطح خود از اواخر دهه 1930 رسید. با وجود این، افغانستان به عنوان بزرگ‌ترین دارنده مزارع خشخاش دنیا، به تولید روبه‌رشد خود ادامه می‌دهد. تولید جهانی تریاک در سال 2014 به 544 /7 میلیون تن رسیده است. با وجود این، میزان تولید تریاک، هروئین و مرفین غیرمجاز در سال 2013 نسبت به سال 2012 با کاهش 4 /6‌درصدی مواجه شده است.
قاچاق مواد مخدر چالش اصلی برای جمهوری اسلامی ایران به شمار می‌رود. موقعیت جغرافیایی ایران، به خصوص مرزهای شرقی آن به طول 1923 کیلومتر با افغانستان (که بزرگ‌ترین تولیدکننده تریاک در جهان است) و پاکستان، این کشور را به ترانزیت اصلی مواد مخدر تبدیل کرده است. در واکنش به این چالش‌ها، در طول سال‌ها ایران یکی از قدرتمندترین ظرفیت‌های مقابله با مواد مخدر را در منطقه و سراسر جهان ایجاد کرده است.
بیشترین مقدار مرفین غیرمجاز و تریاک کشف و ضبط شده در سال 2013 در افغانستان و کشورهای همسایه آن رخ داده است. از سال 2002 تاکنون در مجموع 90 درصد از کل تریاک ضبط‌شده در کشورهای افغانستان، ایران و پاکستان بوده است و ایران با کشف و ضبط 436 تن بیشترین میزان تریاک ضبط‌شده را در سراسر دنیا از آن خود کرده است. از لحاظ کشف مرفین نیز از سال 2005 تاکنون، افغانستان، ایران و پاکستان 90 درصد از کل مرفین ضبط‌شده سالانه را در اختیار دارند. بر اساس آمار ستاد مبارزه با مواد مخدر ایران، میزان مرفین ضبط‌شده در ایران از هفت تن در سال 2012 به 4 /10 تن در سال 2013 رسیده است.
گسترش مصرف تریاک و مسکن‌های افیونی در آمریکای شمالی (8 /3 درصد) در مقایسه با میانگین جهانی همچنان بالا باقی‌مانده است. در ایالات متحده آمریکا، نشانه‌هایی از روی‌گرداندن مصرف‌کنندگان از تریاک و روی‌آوردن به هروئین وجود دارد که این موضوع به دلیل تغییر در فرمولاسیون اکسی‌کونتین، افزایش در دسترس بودن هروئین و کاهش قیمت آن در برخی مناطق کشور بوده است. با توجه به افزایش تعداد مرگ‌های مرتبط با مصرف هروئین (از 5925 نفر در سال 2012 به 8257 نفر در سال 2013) و رسیدن به بالاترین سطح در یک دهه اخیر، تعداد مرگ‌های ناشی از مصرف مواد مخدر در آمریکا روندی صعودی به خود گرفته است. نشانه‌هایی از تغییر در عرضه هروئین در مناطق مختلف نیز دیده می‌شود. در آمریکای شمالی، نزدیک به 90 درصد از هروئین موجود در کانادا از افغانستان وارد می‌شود و آمریکا به تولید هروئین در آمریکای جنوبی و مرکزی ادامه می‌دهد. در قاره اقیانوسیه، نوساناتی در بازار بین هروئین افغانستان و هروئین تولید‌شده در میانمار وجود دارد ولی به نظر می‌رسد که در سال‌های اخیر هروئین افغانستان سهم بیشتری از بازار این قاره را از آن خود کرده است. در اروپا اما بازار هروئین روندی نزولی به خود گرفته است. در آسیا به دلیل کمبود اطلاعات، تعیین روند کلی مصرف هروئین دشوار خواهد بود ولی به نظر می‌رسد به طور کلی میزان مصرف در آسیا در سال‌های اخیر ثابت باقی‌مانده است.

کوکائین
نه‌تنها کشت بوته کوکا در سال‌های اخیر کاهش یافته است بلکه گستردگی مصرف سالانه این ماده مخدر (4 /0‌درصدی جمعیت بالغ) نیز در اروپای مرکزی و غربی و آمریکای شمالی تنزل داشته است. در این مناطق در کنار آمریکای جنوبی که بزرگ‌ترین بازار کوکائین دنیا را در اختیار دارند،‌ رواج مصرف کوکائین بیشترین مقدار گزارش شده است. علاوه بر هزینه‌های انسانی تولید کوکائین و قاچاق، کشت غیرمجاز بوته کوکا باعث آسیب‌های زیست‌محیطی جبران‌ناپذیری شده است. در کلمبیا، 290 هزار هکتار از زمین‌های جنگلی طی سال‌های 2001 تا 2013 به دلیل کشت گیاه کوکا از بین رفته است.

ماری‌جوانا
مصرف گیاه شاهدانه (ماری‌جوانا) در شمال و غرب آفریقا،‌ غرب و مرکز اروپا، اقیانوسیه و همچنین آمریکای شمالی به روند رو به رشد خود ادامه می‌دهد. اروپا همچنان به عنوان یکی از بزرگ‌ترین بازارهای حشیش (صمغ گیاه شاهدانه) دنیا را در اختیار دارد، اما مصرف آن در کشورهای معدودی کاهش پیدا کرده است. استفاده از وید (شاخ و برگ گیاه شاهدانه) در حال حاضر در کشورهای اروپایی در حال گسترش است و بازار اروپای غربی و مرکزی در حال انتقال از حشیش به سمت وید هستند. پیشرفت در تکنیک‌های کاشت گیاه شاهدانه و استفاده از سویه‌های منتخب ژنتیکی باعث افزایش برداشت شاهدانه و بالا رفتن بازده و قدرت ماری‌جوانا شده است. قدرت ماری‌جوانا، که از طریق اندازه‌گیری غلظت THC (تترا هیردوکانابینول،‌ عامل روانگردان اصلی موجود در ماری‌جوانا) محاسبه می‌شود در یک‌دهه اخیر در بسیاری از بازارهای جهانی افزایش یافته و نگرانی روبه‌رشدی را در خصوص پتانسیل حشیش برای اعمال خطرات جدی روی سلامت فردی ایجاد کرده است. با وجود بهبود روش‌های تولید، آمار سال 2013 نشان می‌دهد میزان حشیش و وید کشف و ضبط‌شده در سراسر جهان افزایش یافته است.

مواد مخدر مصنوعی: محرک‌های نوع آمفتامین و مواد روانگردان جدید
بازار جهانی مواد مخدر مصنوعی همچنان تحت سلطه متامفتامین (شیشه) قرار دارد. افزایش تنوع بازار شیشه در شرق و جنوب شرقی آسیا همچنان در حال گسترش است به طوری که این منطقه سهم وسیعی در افراد معتاد به شیشه دنیا دارد. افزایش کشف و ضبط محموله‌های شیشه از سال 2009 تاکنون نیز دلیل دیگر بر گسترش بازار جهانی ATS خواهد بود. در سال‌های 2011 و 2012 میزان کشف ATS با رسیدن به 144 تن به بیشترین سطح خود از زمان آغاز بررسی سیستماتیک UNODC رسیده است و در سال‌های 2013 و 2014 نیز همچنان بالا باقی‌مانده است. بر اساس آمار کشف و ضبط، بازار جهانی «اکستازی» کوچک‌تر از بازار جهانی آمفتامین و متامفتامین بوده و تنها به چند منطقه محدود شده است. اقیانوسیه و شرق و جنوب شرق آسیا به عنوان مهم‌ترین بازارهای اکستازی محسوب می‌شوند در حالی که با توجه به کاهش 81‌درصدی کشف محموله‌های اکستازی بین سال‌های 2009 تا 2013 بازار این ماده روانگردان در آمریکا با افت مواجه شده است. مدتی است بازار اکستازی در بسیاری از کشورهای اروپایی کاهش یافته است، در حالی که این مواد با مفدرون و دیگر NPSها جایگزین شده‌اند. استفاده از مفدرون و ماری‌جواناهای مصنوعی در سال‌های اخیر در برخی از بازارها کاهش یافت ولی در بسیاری از کشورهای دنیا استفاده از NPS رشد داشته است. همچنین آمار موجود نشان از تحولات اخیر در تزریق مواد مخدر و استفاده از مواد مخدر پلیمری شامل NPS می‌دهد. این اشکال خاص از مواد مخدر می‌تواند چالش‌های جدی روی مصرف‌کنندگان و ارائه‌کنندگان خدمات درمانی برای معتادان به همراه داشته باشد. کشورهای مختلف گزارش داده‌اند مواد روانگردان چه از لحاظ کمی و چه از لحاظ تنوع در حال گسترش جایگاه خود در بازار هستند. تا اکتبر 2015 در مجموع 601 نوع مختلف از NPS در 95 کشور مختلف UNODC گزارش شده است. ماری‌جوانای مصنوعی و شیمیایی با سهم 39‌درصدی اکثریت NPS گزارش‌شده در سال 2014 را تشکیل می‌دهند بعد از آن فنتیل‌آمین‌ها با 18 درصد و کاتینون‌های مصنوعی با سهم 15‌درصدی رده‌های بعدی را در اختیار دارند. ارقام روبه‌رشد وجود NPS در سراسر دنیا نشان می‌دهد بازار مواد مخدر صنعتی روز به روز متنوع‌تر و گسترده‌تر می‌شود.

سیگار
در سال 2014، حدود 8 /5 هزار میلیارد سیگار در سراسر جهان دود شده است. میزان مصرف سیگار در بریتانیا، استرالیا،‌ برزیل و کشورهای دیگر که قوانین کنترل‌کننده سفت و سختی در برابر مصرف تنباکو اعمال کرده‌اند به شدت کاهش یافته و میزان رشد شدید مصرف سیگار در چین را جبران کرده است. بازار چین در حال حاضر بیش از مجموع تمامی کشورهای کم‌درآمد و با درآمد متوسط سیگار مصرف می‌کند. مناطق دیگر نیز نقش بزرگ‌تری را در رشد شیوع میزان مصرف جهانی سیگار ایفا می‌کنند. منطقه شرق دریای مدیترانه سازمان بهداشت جهانی هم‌اکنون بیشترین نرخ رشد را در بازار سیگار در اختیار دارد به طوری که از سال 2000 تاکنون مصرف سیگار در این منطقه رشدی 33‌درصدی داشته است. با توجه به تحولات اقتصادی اخیر و رشد جمعیت ادامه‌دار، آفریقا بزرگ‌ترین خطر را در مصرف تنباکو در آینده از خود نشان خواهد داد. بدون وجود سیاست‌های بازدارنده و پیشگیرانه مناسب در این قاره،‌ بدون شک آفریقا صدها میلیون نفر از جمعیت خود را به دلیل استعمال دخانیات از دست خواهد داد.
الگوهای استعمال سیگار در کشورهای مختلف به شدت متنوع است. میزان مصرف سیگار حتی در کشورهای کم‌درآمد و با درآمد متوسط با نابرابری‌هایی مواجه است. این نابرابری‌ها می‌تواند از طریق استفاده از اقدامات کنترلی هدف‌دار در خصوص دخانیات کاهش پیدا کند. برای مثال افزایش درآمد حاصل از مالیات سیگار می‌تواند به طور مستقیم صرف برنامه‌های ترک سیگار برای قشر محروم شود. در سراسر جهان استفاده از محصولات دخانی دیگر نیز در حال افزایش است. از سال 2000، مصرف جهانی سیگارهای کوچک بیش از دو برابر شده در حالی که استعمال سیگارهای دست‌پیچ و پیپ هر دو با رشدی 33‌درصدی مواجه شده‌اند. این افزایش عمدتاً ناشی از مالیات کم فرآورده‌های دخانی و مالیات بالای سیگار بوده است. بر اساس گزارش اطلس تنباکو، سالانه بیش از 333 هزار نفر از مردم ایران به دلیل بیماری‌های ناشی از استعمال تنباکو می‌میرند در حالی که بیش از 81 هزار کودک و هفت میلیون و 362 هزار فرد بالغ به مصرف روزانه دخانیات ادامه می‌دهند.
رابطه خطرناکی میان دخانیات و فقر وجود دارد. از بسیاری جهات، دخانیات و فقر بخشی از یک چرخه نادرست مشابه هستند. در سراسر جهان، کشیدن سیگار در میان فقیرترین قشر جامعه عمومیت دارد. این گروه‌ها، تحت‌فشارهای مالی قرار دارند و درآمد قابل خرج کمی برای هزینه کردن در مورد سیگار دارند. استعمال دخانیات به استرس‌های مالی این قشر از جامعه خواهد افزود. برای مثال در شهری مانند نیویورک، یک فرد که روزانه یک پاکت سیگار می‌کشد و درآمدی در سطح خط فقر دارد، نزدیک به 20 درصد از درآمد خانواده خود را صرف کشیدن سیگار می‌کند. در کشورهای کم‌درآمد، سازمان بهداشت جهانی برآورد کرده که نزدیک به 10 درصد از درآمد خانواده‌ها صرف هزینه‌های فرآورده‌های دخانی می‌شود که این واقعیت، پول کمتری را در اختیار تغذیه، آموزش، مسکن و پوشاک قرار می‌دهد. بر اساس این گزارش کمتر از 5 /2 درصد از درآمد خانوار در ایران برای خرید 10 برند ارزان سیگار در روز خرج می‌شود.
با وجود اینکه میزان مرگ مردان ناشی از مصرف دخانیات در ایران کمتر از میانگین کشورهای با درآمد متوسط است، ولی هر هفته 540 مرد به دلیل استعمال دخانیات جان خود را از دست می‌دهند. به طور کلی 6 /12 درصد از مرگ مردان در ایران به دلیل مصرف دخانیات بوده در حالی که این میزان برای زنان 2 /4 درصد بوده است. به طور میانگین هر هفته 100 زن به دلیل استعمال دخانیات در ایران از دنیا می‌روند. به طور کلی مجموع درآمد شش شرکت بزرگ دخانیات دنیا در سال 2013 در حدود 342 میلیارد دلار بوده که برابر با 76 درصد از درآمد ناخالص ملی ایران بوده است. صنعت دخانیات یک نیروی قدرتمند بوده که از اقدامات دولت‌های کوچک‌تر هیچ ترسی ندارد. در ایران 3 /23 درصد از مردان و 7 /1 درصد از زنان مصرف روزانه سیگار دارند که با این آمار، ایران مصرف پایین‌تری از میانگین مصرف کشورهای با درآمد متوسط دارد. نرخ اعتیاد به سیگار پسرها در ایران 1 /5 درصد و میزان مصرف سیگار دختران 9 /0 درصد گزارش شده است. بر اساس این گزارش سرانه کشیدن سیگار در میان افراد بالای 15 سال در ایران بین هزار تا 1500 نخ در سال بوده که این کشور را جزو کشورهای پاک دنیا در این زمینه قرار می‌دهد.
در سطح جهانی، نزدیک به یک‌سوم مردان بالای 15 سال یا در حدود 820 میلیون نفر، سیگار می‌کشند. در 30 سال اخیر، میزان رواج استعمال روزانه دخانیات نزدیک به 10 درصد کاهش یافته است. با این حال روند رواج سیگار در مردان در سراسر جهان بسیار متفاوت است، به طوری که از سال 1980 تا 2013 رواج استعمال دخانیات در کانادا 24 درصد کاهش و در قزاقستان 16 درصد افزایش داشته است. در حالی که بیشتر کشورهایی که با کاهش استعمال دخانیات مواجه شده‌اند کشورهای پردرآمد بوده‌اند، شیوع کشیدن سیگار در بسیاری از کشورهای کم‌درآمد و با درآمد متوسط نیز به شدت کاهش داشته که بیشتر این کشورها در آفریقا و آسیای مرکزی قرار دارند. اگر روند کنونی ادامه پیدا کند،‌ شیوع استعمال دخانیات در مردان و زنان در آفریقا از 16 درصد در سال 2010 به 22 درصد در سال 2030 افزایش خواهد یافت. در میان زنان نیز تقریباً 176 میلیون نفر استعمال روزانه دخانیات دارند. میزان زنان سیگاری از سال 1980 تا 2013 در بسیاری از کشورهای پردرآمد کاهش یافته است. با وجود این، استعمال دخانیات در میان زنان همچنین در کشورهای پردرآمد بسیار شایع‌تر از کشورهای کم‌درآمد و با درآمد متوسط است. برگ تنباکو در دست کم 124 کشور دنیا رشد می‌کند. در سال 2012، نزدیک به 5 /7 میلیون تن از برگ تنباکو در نزدیک به 3 /4 میلیون هکتار از مزارع کشاورزی کشت شده که مساحتی بزرگ‌تر از کشور سوئیس داشته است. چین با تولید بیش از 2 /3 میلیون تن برگ تنباکو در صدر تولیدکنندگان تنباکوی دنیا در سال 2012 قرار گرفت. در 50 سال گذشته، مزارع تنباکو از کشورهای پردرآمد به کشورهای کم‌درآمد و با درآمد متوسط منتقل شده است. در این زمان آفریقا بیشترین میزان افزایش کشت تنباکو را از آن خود کرده است.

قلیان
قلیان یک وسیله استعمال دخانیات است که ریشه در هند، آفریقا، ایران و کشورهای دیگر خاورمیانه دارد. این وسیله که با نام‌های شیشه (مصر و آفریقای جنوبی)، نرجیله (ارمنستان، آذربایجان، ترکیه و یونان)،‌ هوکاه (هند و پاکستان و آمریکا) و... در کشورهای مختلف دنیا وجود دارد برای قرن‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفت ولی با معرفی تنباکوهای طعم‌دار در اوایل دهه 1990 میلادی، میزان مصرف دخانیات با استفاده از قلیان رواج بیشتری گرفت. استعمال‌کنندگان قلیان اغلب به اشتباه معتقدند که نحوه مصرف دخانیات آنها از کشیدن سیگار امن‌تر است،‌ تصوری که باید از طریق تلاش‌های آموزشی پیگیرانه از اذهان عمومی زدوده شود. وقتی دود داغ از آب در پایه قلیان عبور می‌کند، دود خنک می‌شود و به راحتی و عمیقاً توسط مصرف‌کننده قلیان استنشاق می‌شود. این دود خنک و به شدت طعم‌دار در مقادیر بسیار بالایی به داخل ریه کشانده می‌شود. اثر خنک‌شدن آب ممکن است باعث صدمات بیشتری به بدن شود چرا که مصرف‌کنندگان قلیان قادر خواهند بود این دود خنک را بیشتر به درون ریه‌ها استنشاق کنند. کشیدن قلیان خطر ابتلا به سرطان‌های ریه،‌ لب، دهان و مری را افزایش می‌دهد. در حالی که استفاده وسیع از قلیان یک پدیده تازه است، مطالعات گسترده در مورد اثرات آن روی سلامت همچنان ادامه دارد. با وجود این، دانشمندان بهداشت و سلامت به جد معتقدند که استعمال قلیان همانند دیگر فرم‌های استفاده از دخانیات باعث بیماری‌ها و مرگ‌هایی در مقیاس بالا خواهد شد. استفاده از قلیان در خاورمیانه به شدت رایج است و در حال گسترش قلمرو خود به سایر نقاط دنیاست. در سال 2012، شرکت بین‌المللی دخانیات ژاپن شرکت تولیدکننده تنباکوی النخلا را خریداری کرد و سپس به بزرگ‌ترین تولیدکننده قلیان دنیا نیز تبدیل شد. با وجود ممنوعیت استعمال دخانیات در محیط‌های عمومی در اروپا و آمریکای شمالی استثنائاتی در خصوص مصرف قلیان در کافه‌ها و مناطق سیگار آزاد وجود دارد. استفاده از قلیان به طور گسترده‌ای در میان جوانان و نوجوانانی که قصد کشیدن سیگار را ندارند ترویج یافته است. بر اساس این گزارش میزان مصرف دائمی قلیان در لبنان با 4 /22 درصد و سوریه با 5 /12 درصد از جمعیت بالغ بیشتر از سایر نقاط جهان بوده است در حالی که میزان مصرف قلیان بزرگسالان در ایران کمتر از 10 درصد بوده است.