تضعیف طبقات میانی

بر اساس آمارهای منتشر‌شده از سوی مراجع دولتی، شاخص «ضریب جینی» یکی از معدود شاخص‌های اقتصاد کلانی بوده که در چند سال گذشته بهبود پیدا کرده است. این موضوع با سوالات بسیاری از سوی کارشناسان اقتصادی مواجه شده و گفته می‌شود در وضعیتی که تورم بالایی در کشور وجود دارد، نمی‌توان انتظار وقوع کاهش را در ضریب جینی داشت. به عنوان مثال گفته می‌شود در شرایطی که شاخص فلاکت (نرخ تورم به اضافه نرخ بیکاری) افزایش یافته، حتی بهبود توزیع درآمد به معنای کاهش فقر نیست. همچنین بر اساس یکی از گزارش‌های مرکز پژوهش‌های مجلس، «حتی اگر بهبود توزیع را بپذیریم، این مساله به هیچ‌وجه به معنای کاهش فقر نیست. زیرا دو عامل عمده فقر یعنی بیکاری و افت درآمد هر دو در وضعیت نامطلوبی قرار دارند». مسوولان دولتی می‌گویند کاهش عمده در ضریب جینی در هشت سال گذشته، پس از سال 1389 و اجرای طرح هدفمندی یارانه‌ها و پرداخت‌های نقدی به دهک‌های پایین جامعه رخ داد، اما در دو سال بعدی با تورم پدید آمده و گسترش رکود بر اقتصاد، ضریب جینی مجدداً افزایشی شد. ضریب جینی شاخصی است که وضعیت «توزیع درآمد» را در یک کشور بررسی می‌کند. به این ترتیب که رقم آن در بازه بین صفر تا یک (یا به صورت درصدی بین صفر تا صد) اعلام می‌شود که هر چه به صفر نزدیک شود، نشانگر توزیع عادلانه‌تر یا برابرتر درآمدهای ملی بین افراد یک جامعه است و در صورتی هم که این شاخص افزایش یافته و به عدد یک نزدیک شود، به این معناست که سهم بیشتری از درآمدها، به افراد کمتری رسیده است. البته گفته می‌شود این شاخص پیچیدگی‌ها و ملاحظات زیادی دارد که در بررسی روند آن باید به آنها توجه کرد. از جمله اینکه ممکن است کشوری مثل آمریکا، ضریب جینی بالاتری (بدتری) نسبت به کشوری مثل بنگلادش داشته باشد. اما متوسط درآمد سرانه دهک‌های پایین جامعه آمریکا، بالاتر از متوسط درآمد سرانه دهک‌های بالای جامعه بنگلادش باشد. این موضوعی است که گاهی تحت عنوان «توزیع عادلانه» فقر در یک جامعه نسبت به وقوع آن هشدار داده می‌شود. منظور از دهک در اینجا این است که به منظور استخراج این شاخص، کل افراد جامعه به 10 دهک تقسیم شده و درآمد میانگین هر یک از این دهک‌ها و تفاوت آنها با هم مقایسه می‌شود. ملاحظه‌ای که اینجا پیش می‌آید این است که چون در محاسبه ضرایب جینی از داده‌های دهکی استفاده می‌شود، نابرابری‌های درون دهک‌ها لحاظ نمی‌شود و برآورد دقیقی از توزیع درآمدی نیز به‌دست نمی‌آید. ملاحظه دیگر در خصوص ضریب جینی در اقتصاد ایران این است که ضریب جینی باید با استفاده از داده‌های مربوط به «درآمد» افراد استخراج شود، ولی به دلیل در دسترس نبودن داده‌های درآمدی در ایران، این شاخص با استفاده از داده‌های «هزینه‌ای» افراد محاسبه می‌شود. کارشناسان می‌گویند به دلیل این موضوع، «کاهش ضریب جینی می‌تواند مربوط به کاهش بُعد خانوار دهک‌های بالایی باشد، نه لزوماً عادلانه‌تر شدن توزیع درآمدها». کارشناسان در این زمینه به یک قاعده کلی اشاره می‌کنند که بر اساس آن، در شرایط رکودی به دلیل افت بیشتر درآمد گروه‌های پردرآمد، توزیع درآمدها متعادل‌تر می‌شود. اما فقر نیز به دلیل کاهش کمک‌های دولت به گروه‌های فقیر افزایش می‌یابد. همچنین جزییات تغییرات اجزای ضریب جینی و درآمد دهک‌ها در چند سال گذشته بیانگر این است که «وضعیت طبقات میانی» از لحاظ درآمدی، در سال‌های اخیر منفی‌تر شده و در بعضی سال‌ها رشد منفی در مخارج این گروه‌ها رخ داده است. کارشناسان می‌گویند این پدیده به خودی خود به معنای بدتر شدن توزیع است و مقایسه صرف دهک اول و آخر که بعضاً مورد استناد مقام‌های دولت قبلی قرار می‌گرفت، نمی‌تواند تخریب وضعیت اقتصادی دهک‌های میانی را نشان دهد. توجه به این موضوع از این جهت اهمیت دارد که بر اساس مطالعات صورت‌گرفته بر فرآیند توسعه کشورها، طبقات میانی نقش اصلی را در رشد اقتصادی و کیفیت آن بازی می‌کند.