ترک آشیانه

بیشتر آنهایی که شب‌ها بارها طول یک خیابان یا کوچه خلوت را برای شکستن شیشه یک خودرو یا باز کردن قفل خودرو به کمک یک پیچ‌گوشتی ساده یا خم کردن درب خودرو با ابزاری مثل دیلم سبک طی می‌کنند؛ جمعه‌ها صبح در مراکزی جمع می‌شوند که جای آنهاست. انبار گندم، میدان شوش یا حتی سه‌راه عباسی. آنها «متخصص» نیستند. در فرهنگ‌عامه اسم‌شان «آفتابه‌دزد» است. در کوتاه‌ترین زمان ممکن، می‌چپند داخل ماشین و هر چه که به دست‌شان برسد و بردنش زمان زیادی نخواهد، برمی‌دارند. یک عده دیگر هم هستند که با تجهیزات کامل می‌آیند. شاهکارشان باز کردن کاپوت ماشین و بردن باتری یا ECU خودروهایی مثل پژو 206 است.

بیشتر یدکی‌فروش‌های خیابان معروف چراغ برق هم این را می‌دانند. وقتی داخل مغازه می‌شوی و ECU پژو 206 قیمت می‌کنی در چهره‌شان پوزخند است و سوالی جالب: «دزدیدن؟» انگار که یک موضوع عادی برای آنهاست. هر روز ده‌ها نفر می‌آیند و سوال می‌کنند و قیمت می‌گیرند. دست آخر هم با یک قطعه بی‌کیفیت راهی گاراژی می‌شوند که خودرو دزد زده منتظر مکانیک است. مالباخته‌ها تازه به فکر افزایش ایمنی خودرویشان می‌افتند. 100 هزار تومان دیگر هزینه می‌کنند که قفل سه تکه‌ای را برای ECU پژو 206 خود می‌خرند که فروشنده می‌گوید «باز کردنش 30 دقیقه زمان می‌برد و هیچ دزدی حاضر به ریسک کردن بر روی این زمان نیست.»‌ یدکی‌فروش‌ها می‌گویند «ECU پژو 206 آنقدر در جای بدی قرار گرفته که به راحتی قابل دزدیدن است.» اما همان خودروهایی که امروز مورد سرقت قرار گرفته‌اند و ECU تعویض کرده‌اند، فردا با مشکل دیگری روبه‌رو می‌شوند: «چرخ زاپاس پژو 206 هم خوب به سرقت می‌رود چون جای راحتی است و نیازی به باز کردن صندوق نیست.» این را همان یدکی‌فروش‌های خیابان چراغ برق هنگام بستن قفل ECU پژو 206 می‌گویند تا برای محصولی به نام قفل زاپاس و قفل رینگ هم تبلیغ کنند. ماشین را باید مثل یک «دژ» نظامی ایمن کرد. به زودی مالکان خودروهای (به گفته پلیس) ناایمنی مثل پراید و پژو، سراغ دیگر موارد ایمنی از شر سارقان ریزودرشت می‌روند. سوئیچ‌مخفی، قفل درب‌های سوئیچی، قفل دنده، قفل ضبط و پخش (که روی دنده قفل می‌شود و قسمتی از روی ضبط و پخش را می‌پوشاند)، قفل پدال‌های گاز و کلاچ و حتی قفل فرمان و قفل باتری. همه اینها علاوه بر ‌هزینه‌ای است که مالکان خودرو برای بیمه بدنه خودرو پرداخت می‌کنند که اگر اتفاقی افتاد و یک دزد سمج از تمام این موانع عبور کرد و خودرو را به سرقت برد؛ بتوانند بخشی از هزینه اوراق شدن احتمالی خودرو را از طریق بیمه برگردانند.

یک معادله ساده

با تمام سرقت‌هایی که انجام می‌گیرد و رقمی که پلیس از افزایش میزان سرقت لوازم خودرو منتشر می‌کند؛ بازار لوازم یدکی انواع خودرو ساخت داخل در رکود شدید است. مالکان خودرو به دلیل افزایش قیمت لوازم یدکی طی دو سال اخیر، یا اقدام به تعمیر خودرو نمی‌کنند؛ یا از لوازم دست دوم و به اصطلاح «استوک» استفاده می‌کنند. هر چه که باشد، قیمت این لوازم به نسبت لوازم یدکی «آکبند» پایین‌تر است: حدود نصف قیمت بازار. ضمن اینکه بازار پر شده از جنس به اصطلاح تقلبی ساخت تایوان و چین و هند و کشورهای آسیایی که دو روز از تعویض قطعه معیوب نگذشته، دوباره خراب می‌شود و چرا باید از همان اول پول یک قطعه بی‌کیفیت را داد؟

ماجرا به همین سادگی اتفاق می‌افتد. پنل ضبط یک خودرو دزدیده می‌شود. مالک خودرو نمی‌خواهد یا نمی‌تواند پول یک ضبط و پخش کامل را هزینه کند. به بازارهای موازی می‌رود و به راحتی یک پنل که از «دست» خریده شده به قیمت بسیار پایینی خریداری می‌کند. این چرخه‌ای است که بارها اتفاق افتاده است. سرقت از خودرو، تقاضا برای اموال سرقتی خودرو، قیمت پایین‌تر در برخی نقاط، خرید و نصب دوباره و اگر اقدامی برای بالا بردن ضریب امنیتی خودرو صورت نگیرد؛ باز هم سرقت از خودرو. در واقع در این چرخه هر چقدر تقاضا برای اموال سرقتی وجود داشته باشد، سرقت هم بالا می‌رود.

در واقع اتفاقی که در بازارهای موازی خریدوفروش لوازم سرقتی خودرو می‌افتد، با نظریه‌های اقتصادی وقوع جرم نیز هماهنگ است. آنجا که برخی از فعالان بازار خریدوفروش لوازم یدکی استوک خودرو می‌گویند «در حال حاضر با توجه به کیفیت پایین لوازم یدکی خودروها، تقاضا برای خرید لوازم یدکی باکیفیت که عمدتاً از خودروهای دیگر سرقت می‌شود و تنوع زیادی هم دارد و مشتری می‌تواند با قیمت پایین‌تر و صرفه اقتصادی بیشتری آن را تهیه کند، بالاتر رفته است و هر چقدر تقاضا بالاتر می‌رود، به نسبت آن عرضه این قطعات نیز رشد می‌کند.»

خداحافظی با یک بازار قدیمی

تا همین چند سال پیش، اگر به اطراف میدان شوش می‌رفتید، مغازه‌هایی بود آغشته به بوی روغن و گازوئیل، گاراژهایی بزرگ و کوچک که در انتهای آن کارگرانی به سرعت مشغول تمیزکاری انواع قطعات خودرو بودند یا در کوچه‌های تنگ و باریک که فقط راه عبور یک موتورسیکلت دارد، «مهندسانی» در گوشه‌های خاک‌گرفته این شهر پرورش پیدا کرده‌اند که از کودکی، تمام قطعات ارزشمند یک خودرو را می‌شناسند. معروف‌ترین این مکان‌ها، کوچه‌ای با عنوان «سنگ‌تراش‌ها» است که در قدیم چند کارگاه ریخته‌گری نیز در آن فعال بود و بعدها همان کارگاه‌ها تبدیل به کارگاه‌های اوراق خودرو شد. شاید به جرات بتوان گفت بسیاری از قطعاتی که در اینجا وجود داشت در هیچ نقطه دیگری در ایران پیدا نمی‌شد و فروشندگان حتی قطعه مورد نظر را با «گارانتی» تحویل مشتری می‌دادند.

این «بازار مکاره»، اکنون در حال فروپاشی است. از زمانی که شائبه سرقتی بودن انواع لوازم یدکی موجود در این بازار غیررسمی، قوت گرفت، پلیس و شهرداری درصدد جمع‌آوری کاسبانی برآمدند که از اوایل سال‌های پس از انقلاب به اینجا رسوخ کرده بودند. برای محو شدن این بازار، مقاومت‌هایی از سوی اتحادیه اوراقچی‌های اتومبیل صورت گرفت. اما شهرداری تهران با پیگیری‌های خود، ابتدا به کمک شورای اصناف، این اتحادیه را «منحل» کرد و سپس بیشتر واحدهای اوراق خودرو را به جاده خاوران منتقل کرده است. البته پلیس نیز به واحدهایی که هنوز مقاومت می‌کنند؛ اولتیماتوم داده که وقت زیادی ندارند و اگر از اینجا نروند، مغازه‌شان پلمب می‌شود. 11 گاراژ در این محدوده وجود داشت که نزدیک به یک دهه پیش شورای شهر تهران مصوب کرد این گاراژها باید تخلیه شود. در حال حاضر هم 21 هکتار زمین در «فرون‌آباد» جایی حوالی جاده خاوران تهران خریداری‌ شده تا این صنف در آینده‌ای نزدیک به طور 100‌درصدی به این مکان منتقل شوند. اما یکی از فعالان «هنوز‌مانده» در این بازار، می‌گوید: «فرق زیادی با قبل نکرده، قبلاً خودروها همین‌جا اوراق می‌شد و همین‌جا به فروش می‌رفت؛ حالا در خاوران اوراق می‌شود و به اینجا می‌آید و به صورت زیرزمینی به فروش می‌رود.» نیروی انتظامی و شهرداری برای پاکسازی این منطقه از اوراقچی‌های خودرو گرچه تا حدودی موفق بوده است؛ اما به نظر می‌رسد که این پایان ماجرا نیست.

پخش مویرگی

حالا دیگر برای خرید لوازم استوک نیازی نیست به میدان شوش بروید. مغازه‌ها و گاراژها در این مکان رو به تعطیلی‌اند. اما پخش مویرگی لوازم استوک در جای‌جای شهر تهران تداوم دارد. در میدان شوش، آنهایی که باقی ‌مانده‌اند، به شما یک شماره تلفن می‌دهند. کافی است به یکی از این شماره‌ها زنگ بزنید تا جنس مورد نظر به صورت استوک و ارزان‌تر از بازار اصلی، به دست شما برسد. مغازه‌داری که پشت تلفن صحبت می‌کند می‌گوید «ECU پژو 206 استوک به قیمت یک میلیون و 200 هزار تومان و آکبند یک میلیون و 900 هزار تومان است.» شماره تلفنش جایی حوالی سعادت‌آباد تهران است. می‌گوید انتخاب با خودتان است اما «جنس استوک، ساخت مجارستان یا فنلاند است و جنس آکبند، ساخت تایوان یا چین.»

گویا باید ایمان آورد که غروب اوراقچی‌های قدیمی میدان شوش و آنهایی که شاید جنس سرقتی خریدوفروش می‌کردند به سر آمده و با گذشت زمان شیوه کار تفاوت‌هایی پیدا کرده است.