انقلاب رُسی

«آمریکا احتمالاً در سال 2013 با پشت سر گذاشتن روسیه و عربستان، به بزرگ‌ترین تولیدکننده سوخت‌های مایع در جهان تبدیل خواهد شد.» این جمله، شاید مهم‌ترین پیش‌بینی گزارش جدید شرکت بریتیش پترولیوم باشد؛ به خصوص اگر بدانیم سهم اصلی در افزایش تولید نفت و گاز را در آمریکا، ذخایر نامتعارف خواهند داشت. گزارش چشم‌انداز انرژی 2030 که در اواسط ژانویه سال جدید میلادی منتشر شد، نخستین گزارشی نیست که بر نقش تولید نفت و گاز از منابعی مثل شیل1 (سنگ حاوی ذخایر هیدروکربن که از رُس تشکیل شده است) متمرکز شده است. گفته می‌شود تولید از ذخایر نامتعارف که با افزایش قیمت‌های جهانی انرژی و بهبود فناوری‌های صنعت نفت اقتصادی همراه شده است، چشم‌انداز جدیدی را به روی صنعت نفت و گاز جهان گشوده است که می‌توان از آن به « انقلاب رُسی» یاد کرد.

رُس‌های پرانرژی

در حالت کلی، ذخایر نفت و گاز به دو دسته متعارف (با امکان تولید آسان به لحاظ فنی و اقتصادی) و نامتعارف تقسیم می‌شوند. ذخایر نامتعارف نیز خود به دسته‌های گوناگونی تقسیم‌بندی می‌شوند که از آن جمله می‌توان به ذخایر فشرده و نیز شیل (رُستی) اشاره کرد. در سال‌های اخیر و با افزایش قیمت نفت، تولید از برخی انواع ذخایر نامتعارف اقتصادی شده است.

گاز یا نفت فشرده ذخایری هستند که در ساختارهای با تراوایی پایین وجود دارند. یعنی در حالت عادی، به صورت اقتصادی، امکان تولید از آنها وجود ندارد و باید از روش‌هایی مثل شکست هیدرولیکی (فرکینگ) و حفاری افقی برای تولید از آنها استفاده کرد. به طور مشابه، گاز شیل یا نفت شیل نیز در سنگ‌های مخزن موسوم به شیل وجود دارند که نفت یا گاز به آسانی در آنها جریان پیدا نمی‌کند. علاوه بر این، دارای تخلخل اندکی نیز بوده و نرخ برداشت از آنها نیز پایین است. در حالت عادی، معمولاً شیل را به عنوان ذخایر غیرقابل برداشت در نظر می‌گیرند.

در کنار ذخایر مذکور، شیل‌های نفتی وجود دارند که سنگ‌های حاوی مواد آلی (کروژن) هستند. برای تولید از شیل‌های نفتی، از گرمادهی استفاده می‌شود. بر‌خلاف ذخایر گاز شیل و نفت فشرده، تولید از این ذخایر قدمتی طولانی دارد و به صورت سنتی نیز مورد استفاده قرار می‌گرفته است. به دلیل هزینه بسیار بالای تولید از این منبع، وزارت انرژی آمریکا پیش‌بینی می‌کند تا قبل از سال 2035، تولید از این ذخایر در این کشور به صورت گسترده صورت نگیرد.

بریتیش پترولیوم: انقلاب شیل

گزارش بریتیش پترولیوم، با تاکید بر نقش «انقلاب شیل» در افزایش عرضه انرژی، بار دیگر به صورت نسبتاً گسترده بحث تولید نفت و گاز از ذخایر غیرمتعارف را مطرح کرد. بر اساس این گزارش، با افزایش قیمت انرژی و استفاده از انرژی‌های نو، امکان افزایش تامین انرژی به وجود آمده است و از سال 2011 تا 2030، تولید گاز سه برابر و نفت فشرده شش برابر خواهد شد و این دو منبع انرژی در مجموع، عهده‌دار یک‌پنجم از افزایش تولید انرژی تا سال 2030 خواهند بود. تخمین‌های بریتیش پترولیوم نشان می‌دهد 240 میلیارد بشکه ذخایر نفت فشرده و 200 تریلیون متر‌مکعب ذخایر گاز شیل در جهان وجود دارد. آسیا با 50 میلیارد بشکه نفت فشرده و 57 تریلیون متر‌مکعب گاز شیل، بزرگ‌ترین دارنده این ذخایر است و کمترین میزان نیز در منطقه خاورمیانه قرار دارد.

گاز شیل

با افزایش تولید گاز شیل در جهان، در سال 2030 روزانه 74 میلیارد فوت مکعب گاز از منابع شیل تولید خواهد شد و این منابع 37 درصد افزایش تولید گاز را تامین خواهند کرد. مرکز اصلی این افزایش تولید، آمریکای شمالی خواهد بود. تولید گاز در این قاره به 54 میلیارد فوت مکعب در روز در سال 2030 خواهد رسید. رشد تولید از منابع شیل، افت تولید از منابع متعارف گاز را جبران خواهد کرد. چنان که آمریکای شمالی در سال 2017 به صادرکننده گاز بدل خواهد شد. در اروپا، تولید شیل چندان افزایش نخواهد یافت و به 4/2 میلیارد فوت مکعب در روز در سال 2030 خواهد رسید. این میزان، کاهش تولید گاز از منابع متعارف را جبران نخواهد کرد و موجب می‌شود واردات گاز اروپا تا سال مذکور، 48 درصد افزایش یابد. بر‌خلاف اروپا، چین به خوبی ذخایر گاز شیل خود را توسعه خواهد داد. این کشور در سال 2030، حدود شش میلیارد فوت مکعب گاز از منابع شیل تولید خواهد کرد و 20 درصد تولید گاز این کشور، از منابع شیل خواهد بود.

نفت فشرده

تولید نفت فشرده نیز مشابه تولید گاز، با رشد زیادی مواجه خواهد بود. تولید نفت فشرده با افزایش 5/7 میلیون بشکه در روز تا سال 2030، حدود نیمی از رشد 1/16‌میلیونی عرضه نفت در جهان را تامین خواهد کرد. نفت فشرده در این سال، 9 درصد کل انرژی جهان را تامین خواهد کرد. قاره آمریکا، پیشگام تولید نفت خواهد بود و تا 2030 در این قاره، تولید نفت فشرده 7/5 میلیون بشکه در روز، نفت شنی 7/2 میلیون بشکه در روز و سوخت‌های زیستی 8/1 میلیون بشکه در روز افزایش خواهد یافت.

در میان سه منبع نامتعارف اصلی تولید نفت شامل نفت فشرده، نفت شنی و سوخت فشرده، در دهه نخست قرن حاضر، سوخت‌های زیستی اصلی‌ترین تامین‌کننده افزایش عرضه منابع انرژی مایع بوده‌اند. در دهه دوم، سهم نفت فشرده به طرز چشمگیری افزایش خواهد یافت و این ذخایر بیش از 60 درصد افزایش را عهده‌دار خواهند بود. در سال‌های 2020 تا 2030 نیز به‌رغم کاهش سهم این سه منبع اصلی، کماکان نفت فشرده اصلی‌ترین منبع افزایش عرضه از محل ذخایر نامتعارف خواهد بود. بر اساس برآوردها، تولید نفت فشرده در آمریکای شمالی، بعد از سال2020 با افت مواجه خواهد شد. با این حال، جهش بعدی تولید از منابع شیل بعد از سال2020 خواهد بود. چرا که تولید از منابع شیل، به دیگر نقاط جهان، و به طور خاص کشورهای روسیه و چین گسترش می‌یابد و این کشورها نیز نفت شیل تولید خواهند کرد. تولید این دو کشور از منابع مذکور در سال 2030، به ترتیب 4/1 و 5/0 میلیون بشکه در روز خواهد بود.

آمریکا در جایگاه نخست

بریتیش پترولیوم همچنین پیش‌بینی می‌کند آمریکا احتمالاً در سال جاری میلادی، بزرگ‌ترین تولیدکننده هیدروکربن‌های مایع در جهان خواهد بود و عربستان و روسیه را پشت سر خواهد گذاشت. عمده این افزایش، نتیجه تولید نفت فشرده و سوخت‌های زیستی است. البته همزمان با این امر، روسیه نیز در نیمه دوم سال جاری، عربستان را در تولید پشت سر خواهد گذاشت و برای حداقل یک دهه این روند را حفظ خواهد کرد. در چشم‌انداز2030، سه کشور آمریکا، روسیه و عربستان، یک‌سوم منابع انرژی به شکل مایع در جهان را تامین خواهند کرد. بر اساس برآوردهای بریتیش پترولیوم، آمریکا در سال 2012، روزانه 1/2 میلیون بشکه نفت فشرده تولید کرده است که معادل حدود یک‌چهارم کل تولید نفت این کشور بوده است. در همین سال این کشور روزانه 24 میلیارد فوت مکعب گاز شیل تولید کرده است که معادل 37 درصد از تولید گاز طبیعی آمریکا بوده است. تولید از ذخایر نفت فشرده طی پنج سال گذشته، تولید نفت آمریکا را 30 درصد افزایش داده است و موجب افزایش 20‌درصدی تولید گاز این کشور شده است.

آژانس بین‌المللی انرژی: عصر طلایی گاز

گزارش آژانس بین‌المللی انرژی با عنوان «قواعدی طلایی برای عصر طلایی گاز» نیز معتقد است گاز طبیعی وارد یک عصر طلایی خواهد شد؛ اگر منابع غیرمتعارف شامل گاز فشرده، گاز شیل و متان بستر زغال‌سنگ، به صورت سودآور و با رعایت مسائل زیست‌محیطی تولید شود. بر اساس گزارش آژانس بین‌المللی انرژی، به دلیل بهبود فناوری‌های بالادستی صنعت نفت، تولید گاز از منابع نامتعارف در آمریکای شمالی افزایش یافته است و در دیگر نقاط جهان نیز همین روند طی خواهد شد. تولید گاز از این منابع، موجب تنوع منابع تامین انرژی شده و امنیت انرژی را افزایش خواهد داد.

بر اساس برآوردهای این گزارش، ذخایر باقیمانده نامتعارف گاز طبیعی که به لحاظ فنی قابل برداشت هستند، نزدیک به مقدار ذخایر متعارف موجود در جهان است که حدود 420 تریلیون متر مکعب تخمین زده می‌شود. ذخایر نامتعارف باقیمانده گاز طبیعی قابل برداشت به لحاظ فنی، 208 تریلیون متر مکعب برآورد می‌شود. این ذخایر برای گاز فشرده، 76 تریلیون متر مکعب و برای متان بستر زغال‌سنگ، 47 تریلیون متر مکعب است.

وزارت انرژی آمریکا: استقلال در انرژی

آخرین برآوردهای منتشر‌شده عمومی وزارت انرژی آمریکا از ذخایر نفت و گاز این کشور، نشان می‌دهند ذخایر اثبات‌نشده نفت فشرده این کشور که به لحاظ فنی قابل برداشت هستند، 33 میلیارد بشکه برآورد می‌شوند. این میزان برای ذخایر گاز شیل 481 تریلیون فوت مکعب، گاز فشرده 422 تریلیون فوت مکعب و متان بستر زغال‌سنگ، 122 تریلیون فوت مکعب است. در بخش ذخایر اثبات‌شده، از مجموع 317 تریلیون فوت مکعب کل ذخایر گاز آمریکا، 4/97 تریلیون فوت مکعب را ذخایر گاز شیل تشکیل می‌دهند.

وزارت انرژی آمریکا، در گزارش سالانه گاز 2011 که در روزهای نخست سال جاری میلادی منتشر شد، اعلام کرده است تولید گاز در این سال از منابع شیل، 5/8 تریلیون فوت مکعب بوده است که حدود 30 درصد کل تولید گاز آمریکا را شامل می‌شود. این رقم در سال 2007 حدود هشت درصد بوده است. تولید گاز از منابع شیل از سال 2007 تا 2011، بیش از 2/4 برابر شده است. ایالات تگزاس با سه تریلیون فوت مکعب، لوئیزیانا با تولید دو تریلیون فوت مکعب، پنسیلوانیا با یک تریلیون فوت مکعب و آرکانزاس با تولید 935 میلیارد فوت مکعب سهم اصلی را در این تولید داشته‌اند. پیش‌بینی‌های گزارش ادواری وزارت انرژی آمریکا با عنوان «چشم‌انداز انرژی سالانه» نشان می‌دهد با افزایش تولید از ذخایر نامتعارفی همچون نفت فشرده و گاز شیل، وابستگی آمریکا به واردات نفت کاهش یافته و با پیشی گرفتن تولید گاز از مصرف، این کشور به تدریج به یک صادرکننده گاز مبدل خواهد شد. بنا بر تخمین‌های این گزارش، تولید نفت آمریکا تا سال 2019، سالانه 234 هزار بشکه افزایش خواهد یافت که عمده آن به دلیل تولید نفت از ذخایر فشرده و شیل است. این امر موجب می‌شود در سال 2019، تولید نفت این کشور به 5/7 میلیون بشکه در روز برسد. البته در این گزارش تولید از سال 2020 به بعد، با روند کاهشی پیش‌بینی شده است و گفته شده در اثر این روند، تولید نفت این کشور در سال 2040، به 1/6 میلیون بشکه در روز خواهد رسید. گزارش مذکور پیشتر نیز اعلام کرده بود تولید گاز آمریکا از 8/7 تریلیون فوت مکعب در سال 2011 به 7/16 تریلیون فوت مکعب در سال 2040 خواهد رسید که به معنای رشدی حداقل 100 درصدی خواهد بود. نکته مهم در این میان این است که این افزایش تولید، نه از محل اکتشافات جدید و توسعه میادین با ذخایر متعارف، که در نتیجه گسترش تولید از ذخایر نامتعارف به کمک تکنولوژی‌های نوین بوده است. افزایش تولید گاز موجب می‌شود طی دهه آتی، تولید گاز آمریکا از مصرف پیشی بگیرد. این امر موجب افزایش صادرات گاز این کشور شده و کاهش نسبی قیمت گاز در آمریکا را در پی خواهد داشت. با این تفاسیر، شاید بتوان گفت برآوردهای وزارت انرژی آمریکا از حرکت این کشور به سمت استقلال در حوزه نفت و گاز، چندان دور از ذهن به نظر نمی‌رسد.

پی‌نوشت‌ها:

1- معادل فارسی کلمه شیل، «رُست» است که به دلیل نامانوس بودن آن و به کارگیری عبارت «شیل» در اغلب متون، در این پرونده نیز از عبارت «شیل» استفاده شده است. همچنین از عبارت گاز شیل به جای Shale Gas، از عبارت نفت فشرده به جای Tight Oil و از عبارت نفت شیل به جای Shale Oil استفاده شده است.