مروری بر تجارت کرمان از دوره صفوی تا پهلوی
دروازه هرات
کرمان، شهری که همزمان با استیلای افغان‌ها بر تخت اصفهان از گزند آنان دور نماند و از دوران رشد و رونق عصر صفوی جز پاره‌ای عمارت در آن بر جای نماند.
کرمان، شهری که همزمان با استیلای افغان‌ها بر تخت اصفهان از گزند آنان دور نماند و از دوران رشد و رونق عصر صفوی جز پاره‌ای عمارت در آن بر جای نماند. شهری که کینه قجری موجب شد تا در قانونی نانوشته کمتر حاکمی خشت بر خشت آن نهد و همه این موارد باعث شد تا محیطی ناامن شرایطی را فراهم آورد که به‌رغم قرار گرفتن این شهر در مسیر اصلی تجاری هند-ایران، نتواند در این بازه زمانی به جایگاهی که در تجارت ایران مستحق آن بود، دست یابد. شهری که اجماعی بود از مسلمان، زرتشتی و کلیمی که خاطرات تلخ از افغان و ویرانی‌ها و جنایت‌های گذشته در اذهان تجارش چنان سایه افکند که جز در سایه برقراری امنیت داخلی در سطح کشور کمتر اشتیاقی به سرمایه‌گذاری در سطح آن داشته باشند. در این پرونده، به تجارت کرمان نظری می‌افکنیم تا با سنجش گذشته ملاکی برای عمل امروز در اذهان مخاطبان فراهم آوریم.
تجارت کرمان از دوره صفوی تا عصر ناصری
در دوره صفوی کرمان عصر رشد و رونق خود را پیمود و به یک مرکز مهم تجاری در مسیر اصلی هند-ایران تبدیل شد. چهارسوق بزرگ کرمان که به فرمان گنجعلی‌خان در بازار این شهر ساخته شد، نشان‌دهنده نظر مثبتی است که حکام صفوی به حمایت از تجارت در این شهر داشتند. در این دوره شال‌ها و صنایع گلدوزی مهم‌ترین صنایع‌دستی آن بودند و بافت فرش از دوره شاه‌عباس اول آغاز شد. در این دوره شال‌های کرمان مرغوب‌ترین محصولات این صنعت در ایران بودند، چرا که کرک بز و پشم گوسفند در این شهر با کیفیت بالایی تولید می‌شد. در همین شهر و در قرن هفدهم کمپانی‌های هند شرقی هلند و بریتانیا مراکز و کارگاه‌هایی برای صادرات شال و پشم ایجاد کردند. هر چند که پیش از ظهور کمپانی‌های هند شرقی، کرمان این محصولات را به هند و دیگر مناطق ایران صادر می‌کرد. بدین ترتیب، این شهر به مرکز انتقال کالاهای اروپایی و نقطه ارتباطی مهمی در زنجیره مراکز تجاری متصل‌کننده ایران و هند تبدیل شد (وارد انگلیش، 1390: 58 و 59). اما تقدیری شوم برای دیدگان مشتاق رونق اقتصادی این شهر در پیش بود. با هجوم افغان‌ها به
ایران، کرمان مورد تاخت و تاز قوای محمود افغان قرار گرفت. 15 سال پس از آن نیز نادرشاه که درصدد حمله به قندهار بود، تمامی حیوانات باربر و ذخایر گندم این ایالت را برای قشون خود مطالبه کرد. بنابراین، این ناحیه که چندی نبود از هجوم قوای بیگانه خارج شده بود، به مدت هفت سال به قحطی‌ای گرفتار آمد که قوای خودی مسبب آن بودند. در سال 1125 ه.ش افغان‌ها حمله مجددی را به این شهر ترتیب دادند که در اثر آن بخش‌های شمالی شهر و قسمت قدیمی محله زرتشتیان به کلی ویران شد. اما این تنها مصیبتی نبود که این شهر به آن گرفتار آمد. با پناهندگی لطفعلی‌خان زند به کرمان این شهر به محاصره و تصرف قوای قاجار درآمد و به مدت سه ماه به فرمان آقا محمدخان مورد غارت و تخریب قرار گرفت. 20 هزار تن از مردم آن به بردگی فروخته شدند و همین تعداد کور شدند. این ستمگری‌ها تا نیمه اول قرن نوزدهم ادامه یافت. از تنبیه مداوم مردم این شهر به خاطر حمایت از زندیان با انتصاب قسی‌القلب‌ترین حکام گرفته تا رها کردن عمران این ایالت و ناامنی راه‌ها تا فشار زمینداران متصل به دستگاه حکومت قاجار بر مردم این نواحی (همان، 59 و 60) همه و همه دست به دست هم داد تا زمینه ایجاد
محیطی ناامن و در معرض تهدید دائم را برای این ایالت فراهم آورد. همین امر، موجب آن است که در آثار این دوره جز عده‌ای معدود به نام و نشانی از تجار صاحب‌نام کمتر برخوریم.
اما فتحعلی‌شاه روشی دیگر در پیش گرفت و راهی دیگر پیمود. بدین ترتیب، ابراهیم‌خان حاکم جدید کرمان برای نشان دادن دلبستگی به عمران و آبادی ایالت تحت نفوذش درصدد اثبات حمایتش از تجارت و تجار و پیشه‌وران بر‌آمد. برای این منظور او به ساخت بازار یا قیصریه زرگری و برج و باروی شهر و رهایی بم از مشکلات سیاسی و نظامی، تامین امنیت در راه‌ها و گسترش نخل‌کاری پرداخت. گفتنی است، ایجاد این نگرش مثبت به عمران و آبادی و احیای تجارت کرمان از دو عامل نشأت می‌گرفت: نخستین عامل، تلاش‌های همسر رابُری فتحعلی شاه قاجار سمبل باجی در جلب نظر او به این مساله بود. اما عامل مهم دیگر، تغییر راه تجاری بزرگ از بنادر ایران به کانال سوئز و دریای احمر بود که به تجارت این ایالت آسیب زیادی رساند و موجب دست کشیدن مردم از عمران این ایالت شد، لذا تنها منبع تامین اقتصادی این ایالت صدور فرش و مقداری پنبه بود و یگانه راه این امر، حمایت از بازار داخلی (گلابزاده: 229-226). در این میان، بندرعباس به عنوان یکی از پایگاه‌های تجاری ایالت و سرپل انتقال کالاهای تجاری هند و خاور دور، همواره بر اقتصاد کرمان تاثیرگذار بود. مال‌التجاره‌ای که از روسیه و ترکیه
می‌آمد، در این ناحیه مشمول حقوق گمرکی و کالاهای افغانستان نیز در حین عبور از آن مشمول عوارض راهداری می‌شد و تنها در یک مورد اسب‌های صادراتی نمایندگان هیات انگلیس مشمول معافیت از پرداخت حقوق گمرکی شدند (همان،232). یکی از عوامل موثر دیگر در گسترش تجارت کرمان، آمدن آیت‌الله حاج‌سید‌جواد شیرازی به این شهر بود که با ساخت کاروانسرای هندوها توام شد. این کاروانسرا محلی بود که در آن تجار هندی حامل ادویه به کرمان از طریق آن محصولات ساخت کرمان را به هندوستان صادر می‌کردند. حضور او در کرمان به جلب اعتماد تجار زرتشتی منجر شد (همان، 235). در این دوره، کرمان سهم بسزایی در تجارت خارجی ایران داشت. «قاجار، علاقه بیشتری به انجام معاملات تجاری با ترکیه، هند و روسیه داشتند که در برخی موارد، کرمان بی‌بهره نبود. مس، شراب شیراز، خرما، انقوزه، ابریشم خام، پشم موی بز، فرش، خشکبار، فیروزه، سنگ لاجورد، تنباکو و قلم نی برای نوشتن اقلام صادراتی روزگار قاجار را تشکیل می‌داد که در این میان کالاهایی چون مس، خرما، انقوزه، فرش و تا اندازه‌ای فیروزه بهره کرمان بود.» همچنین، شال کرمان، پنبه و روناس در صدر کالاهای تجاری ایران به ترکیه بود.
محصول عمده رفسنجان در این دوره پنبه بود و روناسی که از شهرهای مختلف کرمان به دست می‌آمد، به هندوستان صادر می‌شد. از دیگر کالاهای صادراتی کرمان در این دوره تریاک و داروهای گیاهی نظیر زیره، کنجد، کرچک، پوشن، سقز، خارخسک بود (همان،233).
تجارت کرمان در عصر ناصری
این روند تا عصر ناصری نیز ادامه یافت. یکی از مهم‌ترین عواملی که بر اقتصاد کرمان تاثیر نهاد، رونق راه تجاری‌ای بود که از تهران، قم، اصفهان، یزد، کرمان، بم، زاهدان و میرجاوه می‌گذشت. در این دوره، کاروان‌های تجاری کابل، کشمیر، بخارا، هرات، مشهد و کرمان تحت هدایت بازرگانان اصفهانی، شیرازی، کاشانی و تهرانی در یزد تلاقی کرده و به دادوستد می‌پرداختند. در اینجا، بازار مناسبی برای تولیدات ابریشمی و پارچه‌های دیگر، نمد، نبات و شیرینی‌جات در تمام ایران فراهم بود (همان، 232). همچنین، در این دوره تلاش‌های محمد اسماعیل‌خان نوری وکیل‌الملک در زمینه عمران و آبادی کرمان و قصبات اطراف آن نیز چهره اقتصادی و تجاری این ایالت را دگرگون کرد. بعدها، ایام حکومت فضلعلی‌خان قره‌باغی بر این شهر نیز با تلاش برای عمران و ایجاد امنیت از طریق تعقیب راهزنان و متمردین این ایالت همراه بود که تاثیر قابل توجهی بر اقتصاد این شهر نهاد (همان، 235). در این دوره، کرمان به یکی از عمده‌ترین مراکز تجاری ایران تبدیل شد و تجار از جایگاه و احترام ویژه‌ای برخوردار بودند.
خواجه محمدامین منشی‌کرمانی در ذکر مراکز تجاری کرمان از سرای گلشن ساخته‌شده توسط عبدالباقی تاجر کاشانی و حضور تجار هرندی، یزدی، نراقی، تهرانی، قندهاری، شیرازی، اصفهانی و زرتشتی در این سرا نام می‌برد (منشی‌کرمانی، 1391: 77 و 78). همچنین او به وجود سرای گنجعلی‌خان اشاره کرده و در ذکر سرای صالح نظر به حضور تجار کرمانی، یزدی، نراقی، تهرانی، قندهاری، شیرازی، اصفهانی، زرتشتی، سرای میرزا حسین‌خان با حضور تجار کرمانی، یزدی، خراسانی، اصفهانی، شیرازی، زرتشتی و پته‌دوز کرمانی می‌پردازد.
همچنین در شرح مختصری که بر تجار‌سرای حاجی‌حسین می‌نویسد به حضور تجار یزدی، عطارکرمانی، جهرمی، شیرازی و زرتشتی اشاره می‌کند. گفتنی است، حضور تجار زرتشتی در این سرا بیش از دیگر سراهای تجاری است. اما معروف‌ترین سرا که در دوره‌های بعدی به واسطه گسترش تجارت با هند از اهمیت ویژه‌ای برخوردار می‌شود، سرای حاجی‌سید‌جواد است که معاصر با نگارش اثر منشی‌کرمانی تجار کرمانی، عطارهای کرمانی و تاجران هندو در آن حضور می‌یافتند. همچنین او به سرای خراسانی
و سرای مخروبه بازار شاه در این دوره اشاره می‌کند (همان، 114 و 115).
در این دوره، شال کرمان جایگاه ویژه‌ای در صادرات ایران داشت. عمده‌ترین نواحی تجاری در کرمان عبارت بودند از:
■ محله شهر و شوره‌پزخانه با 930 کارخانه شال‌بافی، ترمه سنگین، شال اعلی، محرمات، بته مروارید، گل ریزه و شلواری، کوسه و گل چیت، پتوبافی، عبابافی، حرمی‌بافی و کارگاه خرد دیگر (همان، 88-85).
■ محله بازارشاه با 455 کارخانه شال‌بافی، ترمه و کوسه و پشم و پتو (همان، 92).
■ محله بازارعزیز با 331 کارخانه ترمه سنگین و محرمات، کوسه، ترمه، پشم و ترمه رضایی (همان، 102).
■ محله قطب‌آباد با 741 کارخانه ترمه مشکین و محرمات، ترمه، کوسه و پشم (همان، 107).
■ محله میدان قلعه و قلعه محمود با 140 کارخانه شال‌بافی، ترمه و محرمات (همان، 110).
با تاسیس کنسولگری انگلیس در این شهر در سال 1311ه.ق و گسترش تجارت هندوها، کاروانسرای هندوها رونق بسیار یافت. با رشد تجارت از طریق راه تجاری ایران-هند، کرمان از شرایط گذشته خارج شد. این تجارت را تاجران بریتانیایی-هندی (شکرپور و پارسی) و زرتشتیان بومی هدایت می‌کردند. در مدتی نیز توانستند کنترل تجارت این شهر را جز تجارت فرش که در ید ترک‌های تبریز بود، به تمامه از آن خود کنند. بدین ترتیب، موقعیت کرمان در مسیر اصلی هند-ایران، ارتباط با بندرعباس و ناامنی موجود در مسیرهای تجاری دیگر تغییرات مهمی در پیکره اقتصادی این ایالت ایجاد کرد.
فرش‌ها، شال‌ها و برخی از صمغ‌ها به منظور مبادله با چای، شکر، پارچه، شمع، کالاهای فلزی و ظروف صادر می‌شد و بازرگانان محلی این کالاها را میان ساکنان دشت از شهداد تا بم و سیرجان توزیع می‌کردند (انگلیش، 1390: 60). از جمله اقلامی که این تجار وارد می‌کردند می‌توان به پارچه، قند، شکر، کاغذ، مس، قلع، کبریت، چای، دارچین و فلفل اشاره کرد که آنها را به صورت اقساط در اختیار کسبه ایرانی می‌گذاشتند. در آن زمان، هر یک از کسبه اعتبار مخصوصی نزد تجار هندو داشت (همان، 234). این بازه زمانی با بروز چند قحطی و خشکسالی همراه بود که تجارت را تحت تاثیر خود قرار داد. اما با قتل ناصرالدین‌شاه توسط میرزارضا کرمانی کینه قجری مجدداً مجال بروز یافت (همان،237 و 238).
تجارت و تجار کرمان در دوره پهلوی
ایجاد امنیت داخلی از طریق قدرت‌دهی به حکومت مرکزی و سرکوب راهزنان و متمردین پیش از تشکیل سلطنت پهلوی آغاز شده بود. گذشته از این امر که موجب اطمینان تجار در سرمایه‌گذاری داخلی می‌شد، اقداماتی نظیر ساخت راه‌های شوسه و آهن، تنظیم بودجه، تاسیس بانک سپه و بانک ملی ایران، تاسیس ثبت‌احوال به توانمندسازی تجارت منجر شد (همان، 243). در پی اقداماتی که معاصر با دوره پهلوی اول در زمینه تاسیس واحدهای صنعتی و تولیدی، بیمارستان‌ها و مدارس و آموزشگاه صورت پذیرفت، تغییرات مهمی در عرصه تجارت در این شهر ایجاد شد (همان، 245). در سفری که رضاشاه در سال 1309 به کرمان کرد، تجار، نمایندگی‌های فرش و کسبه و صنعتگران از نخستین گروه‌هایی بودند که به پیشواز او رفتند و در چادری که به تجار عمده فرش خارجی تعلق داشت با او ملاقات کردند. در این ملاقات، رضاشاه با تجار پیرامون لزوم گسترش تجارت در کرمان و تولید ثروت صحبت کرد. از جمله تجاری که در این جلسه حاضر بودند می‌توان به فریدون سروشیان و کیخسرو کیانیان (از تجار معتبر زرتشتی)، ابوالقاسم هرندی، محمود معروفی، احمد یزدان‌پناه
(دیلمقانی)، محمد ارجمند، تبریزچی، حاج مشیر، حاج علی‌اصغر مغازه‌ای، ابوالقاسم ملکویان زرکوب، آقاصادق ابریشمی، آقاصادق شریفی، میرزا‌خان آقا، محمد هنرمند، علی هنری، غلامحسین بهرام‌پور، آقامحمدرشید فرخی، حاج‌علی‌اصغر و حدود 50 تن از نمایندگی‌های خارجی نظیر سقراط خان، میرزا یوسف ارمنی، ویکو آرتیه بروس، ارمناک کاستیلیان اشاره کرد (همت کرمانی، بی تا: 122 و 123). یکی از مهم‌ترین اقداماتی که در زمینه سرمایه‌گذاری تجاری در این دوره صورت گرفت، تاسیس کارخانه نخ‌ریسی خورشید بود. گفتنی است، از آنجا که کرمان یکی از توقفگاه‌های رضاشاه برای خروج از کشور پس از استعفا از سلطنت بود، او در خانه ابوالقاسم هرندی یکی از تجار این شهر اقامت کرد.
در دوره پهلوی دوم، کرمان راه خود در تجارت را به این گونه پیمود: در بخش صنعت و معدن بهره‌برداری گسترده‌ای از معادن زغال‌سنگ هجدک، باب نیزو، دره گز و پایدانا صورت گرفت. همچنین، معادن مس سرچشمه مورد بهره‌برداری قرار گرفت و کارخانه سیمان کرمان راه‌اندازی شد و مطالعات اولیه و اکتشافی درباره معدن گل‌گهر انجام شد (گلابزاده: 245).
این بهره‌برداری‌ها اگر چه با استفاده از شیوه‌های غلط انفجاری موجب آسیب رساندن به معادن شدند، اما در رشد تجارت منطقه تاثیر فراوانی داشتند.
در این دوره با ایجاد هتل‌های استاندارد در سطح شهر، مناطقی برای سکونت کارگری، راه‌اندازی راه‌آهن تهران-کرمان، راه‌اندازی رادیوتلویزیون و برقراری ارتباط تلفنی و تغییر سیستم تلگراف وسایل تسهیل ارتباطات فراهم آمد و این امر در جذب سرمایه‌گذاری درونی موثر بود.
از موارد دیگری که به رشد تجارت در این استان انجامید، می‌توان به کشت پسته در رفسنجان و کنار گذاشتن کشت پنبه و گسترش کشت پسته به کرمان، زرند و سیرجان، ایجاد دگرگونی در کشت و برداشت و گسترش نخلستان‌ها و باغ‌های مرکبات اشاره کرد. شایان ذکر است، در این دوره کشت حنا از رونق خود بازایستاد و معاملات گسترده آن به حاشیه رفت. همچنین با ایجاد مدارس، انستیتوها و رشته‌های دانشگاهی مرتبط با حوزه‌های کشت، صنعت و معدن ساکنان بومی کرمان با بهره‌گیری از منابع علمی به روز درصدد مشارکت در امر تولید و تجارت استان برآمدند (همان، 246 و 247). از جمله مهم‌ترین تجاری که در این دوره به گسترش تجارت و ایجاد بازارهایی برای تجارت کرمان پرداختند می‌توان به دو تن بیشتر از سایرین اشاره کرد. آن دو احمد یزدان‌پناه (دیلمقانی) و حاج‌محمد ارجمند بودند که با تمرکز بر تجارت فرش، باغداری و پسته‌کاری موجب معرفی و گسترش این کالاها در بازار داخلی و خارجی شدند (همت‌کرمانی، 1350: 413 و 417). بدین ترتیب، شهری که خط سیر تجارتش همواره با صعود و نزول‌های بی‌وقفه همراه بود، به واسطه قرار گرفتن در مسیر تجارت جهانی و بهره‌وری از امکانات طبیعی به عنوان یکی از
مهم‌ترین مناطق تجاری ایران جایگاه خود را در عرصه رقابت‌های تجاری مستحکم کرد.
منابع:
1- گلابزاده، محمدعلی، تاریخ اقتصاد و تجارت کرمان، کرمان: انتشارات ولی، 1393.
2- وارد انگلیش، پل (1390)، شهر و روستا در ایران، اقتصاد و سکونت در حوزه کرمان، تهران: نشر تاریخ ایران.
3- منشی‌کرمانی، خواجه محمدامین، جغرافیای ایالت کرمان در عهد ناصری، تصحیح و تحشیه مجید نیک‌پور، تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران 1391.
4- (بی تا)، کرمان شهر شش دروازه، تهران: رجبی.
5- همت‌کرمانی، محمود (1350)، تاریخ کرمان، تهران: کتابفروشی همت‌کرمانی.
دیدگاه تان را بنویسید