بازی سنگ و آهن

صادرات سنگ‌آهن ایران در حالی 70 درصد کاهش یافته که بیشتر فعالان این عرصه دیگر صادرات این مواد معدنی را به چین منطقی نمی‌دانند.
از سویی نبود تقاضای لازم برای محصولات فولادی قیمت‌ها را به طوری کاهش داده که حالت فعلی این بازار از جنس رکود است. اما تفاهم اولیه برای توافق هسته‌ای و مذاکرات برای لغو تحریم‌ها فعالان اقتصادی بسیاری را به وضعیت بازارها امیدوار کرده است که از نظر کارشناسان تاثیرات توافق در کوتاه‌مدت نمی‌تواند بازارها را متحول کند.
اما توسعه همکاری‌ها و ایجاد بازارهای صادراتی جدید آینده بازار سنگ‌آهن و فولاد را تحت تاثیر قرار داده است.
صنعت فولاد ایران با حدود نیم‌قرن سابقه در تولید، هم‌اکنون به یکی از صنایع بزرگ کشور تبدیل شده و صنایع بالادستی و پایین‌دستی زیادی را به وجود آورده است. این صنعت با توجه به گردش مالی بالایی که دارد توانسته اشتغال‌زایی زیادی را به وجود آورده و باعث توسعه مرکز ایران شود. بر اساس برنامه‌ریزی‌های صورت‌گرفته و سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده قرار است ظرفیت تولید فولاد کشور تا پایان سند چشم‌انداز توسعه به بالای 55 میلیون تن برسد.
البته وزیر صنعت، معدن و تجارت از فولادسازان کشور و فعالان این صنعت خواسته است تمام تلاش خود را به کار گیرند و تا سال 1400 ظرفیت فولاد را به 50 میلیون تن و تا افق 1404 به 60 میلیون تن برسانند. برای رسیدن به این هدف‌گذاری باید چند نکته را در نظر گرفت. نخست اینکه آیا جانمایی صورت‌گرفته برای احداث این کارخانه‌ها درست بوده یا اینکه برخی کارخانه‌های جدید‌الاحداث به دلیل جانمایی نامناسب نمی‌توانند پس از بهره‌برداری نرخ بازگشت سرمایه را تامین کرده و محصولی رقابتی را وارد بازار کنند. موضوع دیگری که می‌توان به آن پرداخت وضعیت مصرف انرژی در این کارخانه‌هاست.
آیا با توجه به اینکه تولید فولاد در ایران با روش احیای مستقیم صورت می‌گیرد و به گاز و برق زیادی برای تولید
نیاز دارد، کارخانه‌های فولاد در ایران می‌توانند پس از
واقعی کردن قیمت‌ها، محصولی رقابتی را وارد بازار کرده و آن را صادر کنند؟
سیاستگذاری در این باره باید به چه شکلی باشد و چگونه فولادسازان ما خود را برای پنج یا 10 سال آینده‌شان بر اساس ثبات سیاستگذاری‌های قیمتی آماده کنند. آنچه امروز در بیشتر صنایع ایران به ویژه صنعت فولاد به چشم می‌خورد، نبود حمایت‌های لازم از صاحبان این صنایع است.
بنگاه‌های بزرگ و کوچک تولیدکننده فولاد این روزها با مشکلات و اما و اگر‌های زیادی دست و پنجه نرم می‌کنند. آنها هنوز نمی‌دانند سیاست دولت برای تامین مواد اولیه‌شان چیست.
سنگ‌آهن و انرژی دو ماده اولیه و حیاتی برای تولید فولاد در کشور هستند که سیاست‌های بلند‌مدت برای آن مشخص نشده و برای تولید‌کنندگان فولاد معلوم نیست که دولت کدام سیاستگذاری را برای تعیین قیمت سنگ‌آهن و انرژی دنبال می‌کند.

مزیت تولید فولاد
با توجه به اینکه اکتشافات جدیدی برای یافتن سنگ‌آهن در کشور صورت نگرفته بسیاری از تولید‌کنندگان فولاد داخلی معتقدند در سال‌های آینده صنعت فولاد دچار کمبود شدید سنگ‌آهن داخلی خواهد شد و مجبور است این محصول را با قیمت تمام‌شده بالاتری تهیه کند.
چادرملو، چغارت، سنگان، گل‌گهر، جلال‌آباد و میشدوان شش معدن بزرگ سنگ‌آهن کشورند که حجم بزرگی از میزان نیاز صنعت فولاد را به این ماده معدنی تامین می‌کنند. با توجه به هزینه‌های بالای اکتشاف و ریسک فراوان، بخش خصوصی تاکنون وارد فعالیت‌های اکتشافی برای کشف معادن سنگ‌آهن نشده است و دولت نیز در این رابطه کارنامه موفقی نداشته است.
با وجود این بر اساس طرحی که از سوی شرکت ملی فولاد ایران تدوین شده هدف نهایی، دستیابی به ظرفیت تولید 55 میلیون تن فولاد خام و حداقل سرانه مصرف 421 کیلوگرمی در سال 1404 در نظر گرفته شده است در حالی که هم‌اکنون ظرفیت تولید فولاد خام در کشور در مرز 24 میلیون تن قرار دارد و جمع مجوزهای صادره به 144 میلیون تن رسیده است.
همچنین بررسی‌ها نشان داده برآورد سرمایه‌گذاری برای اجرای طرح‌های منتخب فولادی به 2 /12 میلیارد یورو می‌رسد که به این رقم 6 /1 میلیارد یورو نیز برای ایجاد زیرساخت‌هایی همچون آب، برق،‌ گاز، خطوط حمل و نقل ریلی و جاده‌ای،‌ تاسیسات بندری و... را باید افزود.
به نظر می‌رسد در این میان حدود 27 درصد از سرمایه‌گذاری‌های مورد نیاز برای تامین زیرساخت‌های فوق، توسط سازمان‌ها و وزارتخانه‌های مربوطه در قالب طرح‌های توسعه زیربنایی کشور در دست اجرا بوده و تامین اعتبار شده است.
براساس محاسباتی که در طرح جامع فولاد انجام شده و اگر محقق شوند، پیش‌نیازهای صنعت فولاد کشور مهیاست. اما در مقطع فعلی شواهد نشان می‌دهد مقداری تحقق آنها با مشکل روبه‌رو شده است. با توجه به اینکه سال گذشته دولت سیاستگذاری خود را در کاهش تورم متمرکز کرده بود، رکود اقتصادی ایجاد‌شده نمی‌تواند ادامه پیدا کند و از آنجا که به نظر می‌رسد دولت سیاستگذاری اقتصادی خود را در سال 94 به سمت رکودزدایی و رونق اقتصادی هدایت خواهد کرد، بازار وضعیت بهتری پیدا خواهد کرد اما در شرایطی که پایان این رکود در دو سه سال آینده رونق نباشد، بحران جدی‌تری در این بازارها به وجود خواهد آمد.
با این حال طبق گفته وزیر صنعت در راستای افزایش ظرفیت تولید فولاد، بهره‌مندی از توانمندی فعالان معدنی و سرمایه‌گذاران در زمینه اکتشاف ضرورت دارد و انتظار می‌رود بهره‌برداری از معادن که روند کندی دارد، با سرعت بیشتری پیش رود. اما قطعاً برای این امر نیاز به منابع مالی است و به همین دلیل صندوق‌هایی به صورت ارزی و ریالی در بخش معدن باید ایجاد شود.
اما در مطالعات انجام‌شده در طرح جامع فولاد، سهم خطوط ریلی سه هزار و 180 کیلومتر خواهد بود این در حالی است که کل خطوط ریلی کشور باید از 11 هزار و 420 کیلومتر فعلی به 25 هزار کیلومتر برسد.
همچنین برای دستیابی به هدف ظرفیت تولید 55 میلیون‌تنی فولاد خام، ظرفیت حمل خطوط ریلی باید با رشد چهار برابری از 22 میلیون تن به 88 میلیون تن افزایش یابد همزمان، ظرفیت حمل جاده‌ای از 59 میلیون به 90 میلیون تن و حمل دریایی از 27 به 30 میلیون تن ارتقا یابد.

توازن در تامین زنجیره تولید
هرچند بسیاری از کشورها شرایط و موقعیت و مزیت تولید فولاد را نداشتند ولی توانستند با محوریت صنعت فولاد به توسعه برسند، اما بسیاری از این کشورها با جذب سرمایه از کشورهای صنعتی و با مشارکت و همکاری با آنان در پروژه‌های فولادی توانستند به سرعت از تولید فولادهای معمولی به توان تولید با تکنولوژی بالاتر و صادرات محصولات کم‌وزن و حتی بی‌وزن برسند. از این‌رو به نظر می‌رسد ما نیز باید در همین جهت حرکت کنیم. در این طرح جامع،‌ با اولویت‌بندی کشور به مناطق شش‌گانه، سواحل جنوبی کشور به سبب دسترسی به منابع تولید گاز،‌ ورود و خروج مواد اولیه از جمله سنگ‌آهن و مهم‌تر از همه وجود منابع آب،‌ به عنوان نقاط بهینه مشخص شده‌اند.
از سوی دیگر توازن در تامین زنجیره تولید فولاد یکی از نکات مهم طرح جامع فولاد محسوب می‌شود. بر همین اساس ظرفیت 55 میلیون‌تنی فولاد،‌ نیاز به 88 میلیون تن کنسانتره سنگ‌آهن در سال دارد، این در حالی است که اکنون کارخانه‌های فعال در تولید کنسانتره و دانه‌بندی 30 میلیون تن ظرفیت تولید دارند. بنا بر این انجام طرح‌های اکتشافی از اهمیت بیشتری برخوردار می‌شوند به این دلیل که در حال حاضر با استناد به میزان ذخایر کشف‌شده فعلی، 37 سال از عمر ذخایر سنگ‌آهن کشور باقی‌مانده که این رقم در سال 1404 با ظرفیت تولید 55 میلیون‌تنی،‌ به هفت سال خواهد رسید.
این در شرایطی است که ایمیدرو از سال گذشته با همکاری معاونت معدنی وزارت صنعت، معدن و تجارت و سازمان زمین‌شناسی برنامه اکتشافات جدید در 200 هزار کیلومتر‌مربع از مساحت کشور را آغاز کرده است. برنامه‌ای که در مدت سه سال به اجرا درخواهد آمد تا میزان ذخایر معدنی و از جمله سنگ‌آهن افزایش یابد و به پشتوانه‌ای جدید برای طرح‌های فولادی و دیگر صنایع معدنی تبدیل شود. همچنین در طرح جامع فولاد قرار شده بخشی از نیاز کوره‌های ذوب با استفاده از آهن‌قراضه وارداتی و بخشی دیگر در قالب تامین سنگ‌آهن نیز با مشارکت در معادن سنگ‌آهن در دیگر نقاط دنیا تامین شود.

رابطه تنگاتنگ سنگ‌آهن و فولاد
با این شرایط در سال 1404 پیش‌بینی شده که از ظرفیت تولید 55 میلیون تنی نزدیک به 13 تا 15 میلیون تن نیز به عنوان سهم صادراتی شرکت‌های تولیدکننده فولاد در نظر گرفته شود. همچنین در بخش فناوری‌های تولید فولاد نیز رویکردهای اصلی در فرآیندهای موجود شامل کاهش انتشار آلاینده‌ها،‌ بهبود بهره‌وری،‌ کاهش مصرف انرژی و سرمایه‌گذاری،‌ کاهش هزینه‌های تولید و تولید کیفی است.
همچنین در پایان گزارش طرح جامع فولاد پیشنهاد شده تمرکز سیاستگذاری‌ها در وزارت صنعت، معدن و تجارت صورت گیرد و اجرایی شدن تصمیمات بر عهده شرکت ملی فولاد گذاشته شود. بهبود فضای کسب و کار،‌ توسعه فعالیت‌های اکتشافی و سرمایه‌گذاری در معادن کشورهای دیگر نیز به عنوان گزینه‌های تامین مواد اولیه پیشنهاد شده است.
سرمایه یکی از عوامل رشد اقتصادی و تولید و راه‌اندازی هر کسب وکاری است که تولید فولاد به ویژه تولید فولاد خام از جمله صنایع سرمایه‌بر است و نیاز به سرمایه بسیار بالا دارد. بسیاری از کشورهای در حال توسعه از نبود سرمایه کافی و عدم تامین سرمایه لازم برای اجرای پروژه‌های توسعه خود رنج می‌برند و مجبورند این سرمایه را از کشورهای توسعه‌یافته تامین کنند.
با توجه به تجارب کشورهای خارجی، تامین سرمایه می‌تواند از منابع داخلی یا خارجی توسط بخش خصوصی یا دولتی باشد و این نکته‌ای کاملاً متفاوت است. کشورهای در حال توسعه نیز سعی می‌کنند با تامین امنیت برای سرمایه‌گذاران و وضع قوانین حمایتی شرایط را برای جذب سرمایه و سرمایه‌گذاران خارجی به وجود بیاورند و جذب سرمایه یا تامین منابع مالی می‌تواند با مشارکت طرف خارجی یا از طریق سرمایه‌گذاری مستقیم یا غیرمستقیم صورت گیرد. جذب سرمایه‌گذاری مستقیم به ویژه اجرای پروژه‌های مشترک با شرکت‌های کشورهای صنعتی می‌تواند علاوه بر تامین سرمایه مورد نیاز صادرات کالاهای تولیدی را مهیا کند اما در شرایطی که انگیزه‌های لازم در کشور میزبان از جمله یادگیری و دانش‌اندوزی و بومی‌سازی تکنولوژی‌های نوین را نیز در پی داشته باشد. اما از منظری دیگر پیش‌بینی می‌شود تا شش سال آینده ظرفیت تولید فولاد در دنیا به دو میلیارد تن برسد و ایران باید 2 /5 درصد از تولید این محصول را از آن خود کند.
این در حالی برآورد شده که اکثر کارشناسان معتقدند روند نزولی قیمت سنگ‌آهن ادامه‌دار است و به دلیل تقاضای پایین چین و عرضه بالای سنگ‌آهن سال‌های 2015 و 2016 قیمت سنگ‌آهن و فولاد همچنان مسیر کاهشی را تجربه می‌کند و این سال‌ها، سال‌های بحرانی معادن سنگ‌آهن است. اما ایران همانند هند از این وضعیت بازار جهانی تاثیر پذیرفته و بسیاری از معادن سنگ‌آهن در آستانه تعطیلی هستند. هرچند صاحب‌نظران این عرصه از این وضعیت به عنوان چالشی بزرگ یاد می‌کنند، اما جدا از فضای بازار جهانی در پیش‌بینی‌ها واقعه مهم‌تری به طور بلندمدت در انتظار بخش معدن ایران است.
از آنجا که برای تولید هر تن فولاد تقریباً نیاز به دو تن سنگ‌آهن عیار 50 درصد است، اولین سوالی که در ذهن به وجود می‌آید این است که افزایش تولید فولاد به 55 میلیون تن با به‌هم‌ریختگی اوضاع بازار سنگ‌آهن چطور محقق خواهد شد؟ ایران چگونه می‌تواند بازار سنگ‌آهن و فولاد خود را با توجه به این اوضاع آشفته مدیریت کند؟