مهار برنامه هسته‌ای ایران

عیب‌جویی کردن کاری ساده است. توافق اولیه بین ایران و شش قدرت جهانی که در ساعات اولیه روز 24 نوامبر و به منظور مهار برنامه هسته‌ای ایران کلید خورد، هنوز تا تکامل راه زیادی دارد. اما با دو آزمون کلیدی مواجه است. اول آنکه باعث می‌شود «قابلیت اساسی» ایران (یعنی زمان لازم برای تولید یک یا دو سلاح هسته‌ای پس از تصمیم به انجام چنین کاری) را بیشتر کند و در مقایسه با گذشته ماه‌های بیشتری را به آن بیفزاید. دوم، این توافق مبانی راه‌حلی همیشگی برای مشکل فعالیت هسته‌ای ایران را که چند دهه ادامه داشته است فراهم می‌سازد تا بتوان ظرف شش ماه آینده به آن دست یافت. علاوه بر این، توافق بدون واگذاری اختیارات زیاد انجام شد. از یک طرف تعدیل تحریم‌هایی که ایران را به پای میز مذاکره کشانده بود، به تدریج و به عنوان گام اولیه صورت می‌گیرد و از طرف دیگر حق «غیرقابل برگشت» غنی‌سازی اورانیوم را تا حدی متعادل می‌سازد. مطابق مفاد توافقنامه، ایران می‌پذیرد تا غنی‌سازی بیش از پنج درصد را به طور کامل متوقف سازد، این کار را در سطحی متناسب با تولید سوخت برای مقاصد غیرنظامی ادامه دهد و کلیه ذخیره اورانیوم بیش از 20 درصد غنی‌شده خود را به پنج درصد برساند و یا آنها را به میله‌های سوختی تبدیل کند که دیگر قابلیت بازگشت نداشته باشند. این کار تحت نظارت بازرسان سازمان بین‌المللی انرژی اتمی(IAEA) که مقام نظارتی سازمان ملل است، صورت خواهد گرفت.
بخش دوم توافقنامه، توانایی فزاینده غنی‌سازی اورانیوم در ایران را در سطح کنونی نگه می‌دارد. آن هم درست در زمانی که ایران می‌توانست جهشی چشمگیر و رو به جلو داشته باشد. ایران سانتریفوژهای اضافی- از هر نوعی- نصب نخواهد کرد و از نصب یا استفاده از نسل جدید سانتریفوژهایی که قابلیت غنی‌سازی را تا پنج برابر سرعت کنونی دارند، اجتناب می‌کند. علاوه بر این، ایران تقریباً نیمی از سانتریفوژهای نصب شده در نطنز (تاسیسات اصلی غنی‌سازی) و سه‌چهارم سانتریفوژهای نصب شده در فردو (تاسیسات کوچکی که در زیر کوه قرار دارند) را از کار می‌اندازد. این بدان معناست که ایران می‌تواند تنها از نیمی از 18هزار سانتریفوژی که در اختیار دارد، استفاده کند. ایران همچنین ویژگی‌های فنی برخی از سانتریفوژهایی را که قابلیت ارتقا به سطوح بالاتر غنی‌سازی دارند تغییر می‌دهد. در پایان دوره شش‌ماهه، ذخیره اورانیوم 5/3درصدی ایران که هم‌اکنون حدود 9 هزار کیلوگرم است، از میزان کنونی بیشتر نخواهد شد. هر میزان اورانیوم غنی‌شده جدید به اکسید تبدیل می‌شود. بسیاری از این توافق‌ها در جلسه دو هفته قبل اتخاذ شده بودند. اما توافق کنونی اندکی پیشتر رفته و توانایی ایران در پیمودن مسیر پلوتونیوم به سمت بمب اتمی را از طریق رآکتور آب ‌سنگین اراک محدود می‌کند. در توافق قبلی، ایران صرفاً پذیرفته‌ بود که عملیات سوخت‌گذاری رآکتور را انجام ندهد. عدم کفایت این وعده به عقیده فرانسه باعث شد تا توافق قبلی در آخرین لحظه متوقف شود. فرانسه معتقد بود که کلیه کارها در اراک باید متوقف شود چرا که با شروع به کار این واحد دیگر نمی‌توان به خاطر گسترش تشعشعات آن را مورد حمله نظامی قرار داد. توافق جدید در مقایسه با گذشته پیشرفت بیشتری دارد. هر چند که آنقدرها مطابق میل فرانسه نیست. تولید سوخت برای رآکتور متوقف می‌شود، آزمایش سوخت انجام نمی‌گیرد، انتقال سوخت و آب‌ سنگین به مکان رآکتور انجام نمی‌شود و ساخت‌وساز تاسیسات فرآوری مجدد که پلوتونیوم را از سوخت جدا می‌سازد، وجود نخواهد داشت. طبق مفاد توافقنامه نهایی، ایران مجبور خواهد شد تاسیسات اراک را به رآکتور آب‌ سبک تبدیل کند که دیگر تهدیدی نخواهد داشت.
بخش نهایی تعهدات ایران شامل اجازه بازرسی‌های بیشتر و عمیق‌تر توسط آژانس بین‌المللی انرژی اتمی می‌شود که مطابق آن پایش روزانه تاسیسات اصلی غنی‌سازی توسط دوربین‌های نظارتی 24ساعته و دسترسی به دانشمندان ایرانی به منظور جلوگیری از ساختن مخفیانه تاسیسات بیشتر امکان‌پذیر می‌شود، همچنین به نظر می‌رسد در نهایت بازرسان بتوانند به پایگاه نظامی پارچین دسترسی پیدا کنند. مکانی که گمان می‌رود برای آزمایش سلاح هسته‌ای مورد استفاده قرار گرفته است.
در مقابل ایران آن چیزی را دریافت می‌کند که از آن به عنوان «تعدیل محدود، موقت و بازگشت‌پذیر» تحریم‌ها یاد می‌شود. برآورد می‌شود ارزش این بسته تعدیل حدود هفت میلیارد دلار در طول شش ماه باشد. طبق این بسته ایران به 6/3 میلیارد دلار از ذخایر ارزی مسدودشده در حساب‌های بانکی خارجی دسترسی پیدا می‌کند و مقداری از محدودیت‌های تجاری در زمینه محصولات پتروشیمی، فلزات گرانبها و قطعات هواپیما و خودرو رفع می‌شود. تحریم‌های اصلی نفتی و بانکی که اقتصاد ایران را فلج کرده است به قوت خود باقی می‌مانند تا زمانی که توافقی نهایی حاصل شود و کنترل دائم و گسترده‌ای بر برنامه هسته‌ای اعمال شود.
بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل این توافق را به عنوان «توافق بد» محکوم کرد و عربستان سعودی با ناراحتی از برنامه B صحبت می‌کند. مطابق این برنامه اگر آمریکا نتواند برنامه هسته‌ای ایران را به عقب برگرداند، عربستان نیز به کسب سلاح هسته‌ای برای خود روی می‌آورد. رهبران کنگره در آمریکا که هنوز از تحریم‌های بیشتر (برخلاف میل کاخ سفید) علیه ایران صحبت می‌کنند نیز لب به شکایت گشوده‌اند. اما در طرف باراک اوباما، نظرسنجی‌های اخیر نشان می‌دهد درصد آمریکایی‌هایی که از توافق با ایران پشتیبانی می‌کنند، دو برابر تعداد کسانی است که با اقدام نظامی علیه تاسیسات هسته‌ای این کشور موافقند.
اما توافقی که در هفته گذشته حاصل شد، حتی آغازی برای پایان ابعاد تهدیدآمیز فعالیت‌های هسته‌ای ایران نیست. این توافق یک گام اولیه معتدل است و هنوز مشکلات زیادی ممکن است بروز کند. به عنوان مثال مسائلی وجود دارد که همه طرف‌ها در مورد آن هم‌عقیده نیستند. مقامات ایران نیز باید درک کنند که این توافق به نفع آنها خواهد بود. اما در مقایسه با وضعیت چند ماه پیش، آنچه در ژنو اتفاق افتاد، کاری فوق‌العاده بود و شایسته است آن را اقدامی «تاریخی» توصیف کرد.