دوستی با ببر

رابطه تجاری ایران و هند رابطه‌ای رو به رشد اما آهسته است. در حالی که پیش از اعمال تحریم‌ها، ایران و هند چه در حوزه نفت خام و چه در حوزه صادرات غیرنفتی با سرعت قابل قبولی در حال توسعه تجارت با یکدیگر بودند، تحریم‌ها باعث شد تا مشکلات متعددی به ویژه بر سر نقل‌وانتقال پول پیش بیاید و همین موضوع خلل‌های بزرگی در این رابطه پیش آورد، مانند قطع خرید نفت ایران از سوی هندوستان پترولیوم و بهارات پترولیوم، دومین و سومین پتروشیمی بزرگ در هندوستان. با این همه رابطه دو کشور قطع نشد و همچنان پابرجا ماند تا پس از تحریم بتواند شکل دیگری به خود بگیرد. از زمان توافق هسته‌ای تاکنون ایران و هندوستان در چند فاز اقدام به توسعه روابط کرده‌اند.

هند در خرید نفت از ایران روندی فزاینده در پیش گرفته است. همچنین با توافق با وزارت نفت ایران در میدان گازی فرزاد ب وارد کار شده و اقدامات اولیه را به دست گرفته است. همچنین با شکست پروژه احداث خط لوله صلح از طریق پاکستان برای انتقال گاز، راه‌های دیگری چون انتقال گاز ال‌ان‌جی با کشتی و دیگر روش‌های جدید در دستور کار قرار گرفته است. حوزه حمل‌ونقل دیگر حوزه مورد علاقه دو کشور برای همکاری است. هندی‌ها توسعه بندر چابهار را به دست گرفتند تا با تجهیز این بندر و احداث اسکله‌های تخلیه بار، بتوانند کشتی‌های خود را در آن تخلیه کنند و از آنجا کالاهایشان را به افغانستان و کشورهای آسیای میانه و روسیه در شمال ایران ترانزیت کنند. کاری که علاوه بر تجهیز بندر چابهار به تکمیل راه‌آهن جنوب به شمال و توسعه بزرگراه‌های کشور نیازمند است. طی این پروژه زمانی هندی‌ها از بدعهدی ایرانی‌ها گلایه‌مند بودند و دوره‌ای ایرانی‌ها از تعلل هندی‌ها در فغان. با این همه به نظر می‌رسد اکنون این روند شتاب خوبی به خود گرفته و در آینده نزدیک به بهره‌برداری می‌رسد که انتفاعی دوجانبه خواهد داشت. حوزه کالاهای غیرنفتی مورد مبادله دو کشور بیشتر در حوزه تولیدات مختلف پتروشیمی‌ها قرار می‌گیرد. جایی که ایران فولاد و محصولات فولادی وارد می‌کند و در مقابل کودهای شیمیایی و آمونیاک و اوره صادر می‌کند، برنج و چای می‌خرد و متانول و پلی‌اتیلن و خرما می‌فروشد. اغلب کالاهای وارداتی دو کشور، جزو کالاهای تولیدی داخلی آنها نیز محسوب می‌شود اما تولید به اندازه‌ای است که جوابگوی نیاز داخلی آنها نیست. این مساله علاوه بر ایجاد فرصت توسعه همکاری‌ها، زمینه سرمایه‌گذاری مشترک را به خوبی فراهم کرده است. به دلایل مختلفی هند را بهترین شریک تجاری ایران برای دهه‌های آتی می‌خوانند؛ از قرابت‌های فرهنگی و تاریخی گرفته تا بازار صادراتی و پروژه‌های مشترک. آنچه در صفحات پیش‌رو در این پرونده می‌خوانید نیز ناظر بر تحلیل همین گزاره است.

همه‌چیز درباره هند

جمعیت هند بر اساس آمار تخمینی سازمان ملل متحد هم‌اکنون بیش از یک میلیارد و 330 میلیون نفر است. یعنی 84/17 درصد از مردم جهان در این کشور زندگی می‌کنند. از لحاظ جمعیت، هند پس از چین در رده دوم پرجمعیت‌ترین کشورها قرار گرفته است. حدود 32 درصد جمعیت هند در شهرها ساکن هستند و سن میانگین جمعیت هند یک رقم خیره‌کننده برای چشم‌انداز اقتصادی این کشور است: 9/26 سال.

نرخ رشد جمعیت هم‌اکنون در هند سالانه 2/1 درصد است و این کشور در یک دهه آینده با پیشی گرفتن از چین، پرجمعیت‌ترین کشور دنیا خواهد شد. هند در سال 2025 بر اساس پیش‌بینی‌ها جمعیتی معادل یک میلیارد و 461 میلیون نفر خواهد داشت. کشوری که می‌رود تا علاوه بر تولید گسترده به مرکز ارائه خدمات در جهان تبدیل شود. حضور چنین جمعیت گسترده‌ای دهه‌ها باعث فشار زیادی به منابع این کشور شد. با این همه هند سال‌ها تلاش کرد تا آموزش پایه و مهارت را به مردم عرضه کند. امروزه بخش زیادی از جمعیت زیر 35 سال هند، آموزش‌دیده و تحصیلکرده هستند. طی چند سال آینده، جوانان هند، ترکیب جمعیتی هند را تغییر می‌دهند. اکثر نوجوانان بین 10 تا 19 سال آموزش می‌بینند و آماده کار می‌شوند. از طرفی زبان انگلیسی به طور گسترده در هند رایج است، بسیاری از مردم این زبان را می‌فهمند و با آن تکلم می‌کنند و این یک دلیل عمده برای تبدیل شدن هند به مرکز ارائه‌کننده خدمات در دنیاست. در واقع، بخش زیادی از نیروی پیشران رشد اقتصادی هند، ارائه خدماتی است که طی سال‌های 1996 تا 2005 از دنیای خارج به هند سفارش داده شد. شاشی تاروور وزیر توسعه منابع انسانی هند در امور منابع انسانی گفته بود: اگر مسیر درست را برویم، هند نیروی محرکه دنیا خواهد شد. هند پس از یک افت مقطعی در رشد اقتصادی، سه سال قبل خیزشی دوباره داشت. رشد اقتصادی هند در سال 2015 به 2/7 درصد رسید، رشدی بیشتر و سریع‌تر از تمامی دیگر اقتصادهای دنیا. مشکلاتی که پیش روی دیگر اقتصادهای نوظهور قرار گرفت عملکرد هند را درخشان‌تر کرد. روسیه و برزیل هر دو سه درصد رشد منفی داشتند. حتی چین، پیشرو رشد طولانی‌مدت در جهان، با رشد 9/6درصدی پشت سر هند قرار گرفت. به نظر می‌رسد در پایان سال 2016 هند باز هم در همین جایگاه قرار گیرد. چین سال را با هرج‌ومرجی در بازار آغاز کرد که اعتماد به اقتصادش را کاهش داد. در مقابل انتظار می‌رود هند بتواند امسال هم همان رشد سال قبل را تکرار کند؛ یا حتی نتیجه بهتری بگیرد.

رشد پایدار؟

مساله این است که آیا احیای دوباره هند پایدار خواهد بود؟ پاسخ این سوال البته تنها معطوف به این نیست که هند جمعیت فزاینده 3/1میلیاردی دارد بلکه مسائلی چون توازن قدرت در آسیا نیز حائز اهمیت است. برخی شرکت‌های بزرگ در این زمینه خوش‌بینانه رفتار می‌کنند. جنرال موتورز و فاکس‌کان از سرمایه‌گذاری‌های بزرگ خود در هند خبر داده‌اند و اپل اعلام کرده است که اولین فروشگاه رسمی خودش را در این کشور افتتاح می‌کند. اما بسیاری از دانشمندان هندی در تردید به سر می‌برند. آنها این گزینه را که کاهش قیمت نفت باعث رشد بیشتر، تورم کمتر و کاهش کسری بودجه دولت می‌شود رد می‌کنند. به عقیده آنها بانک مرکزی گرفتار بدهی‌های بد است و برنامه اصلاحات نارندرا مودی، نخست‌وزیر، به تاخیر افتاده است. آنها به شوخی می‌گویند که آینده هند از آنجای دوری که شما هستید روشن به نظر می‌رسد.

درک درست از توازن میان خوش‌بینی و محافظه‌کاری با بررسی اثرات نفت ارزان آغاز می‌شود. هند به عنوان یک واردکننده عمده انرژی، از زمانی که سقوط قیمت نفت از 100 دلار در هر بشکه شروع شد و به کمترین قیمت در 30 سال گذشته رسید، حدود 5/7 میلیارد دلار در ماه کمتر بابت واردات پول پرداخت کرده است. این صرفه‌جویی بزرگ راه را برای هزینه‌کرد بیشتر در تولید کالا و خدمات در داخل فراهم کرد که نتیجه آن تحریک رشد بود. اما این خوش‌شانسی با بدشانسی‌های دیگری تعدیل شده است.

دو فصل خشکِ باران‌های موسمی خسارت بالایی به بخش کشاورزی هند وارد کرد. مشکلات اقتصادی خارجی به ویژه در کشورهای نفتی حوزه خلیج فارس باعث کاهش صادرات هند به این کشورها و البته کاهش پول‌های ارسالی از سوی کارگران مهاجر هندی شد. همچنین در سال قبل اگرچه سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی بالا بود اما سرمایه‌گذاران دمدمی‌مزاج در جهان ترجیح دادند سرمایه‌شان را از بازار سهام هند کمی بیرون بکشند. اما گذاشتن این مولفه‌ها در کنار هم و رسیدن به رشد اقتصادی بیش از هفت درصد به چه معناست؟ اینکه رشد اقتصادی هند بادوام است و آینده روشن. این عوامل نشان‌دهنده سفت‌وسخت بودن عوامل رشد است: بهبود مشخصی که در کیفیت مدیریت اقتصاد کلان هند ایجاد شده است.

نظم مالی هند

ممکن است برخی از بدبین‌ها به اقتصاد هند به این گزاره متوسل شوند که بهبود مدیریت اقتصاد کلان هند نیز خود یک محصول جانبی از نفت ارزان است. برای مثال تورم مصرف‌کننده از میانگین 9 درصد در دوره سال‌های 2011 تا 2013 به کمتر از شش درصد در سال‌های 2014 و 2015 سقوط کرده است که احتمالاً کاهش قیمت کالاها دلیل اصلی آن است. اما واقعیت این است که نفت اثر بسیار اندکی بر شاخص قیمت مصرف‌کننده دارد. این شاخص تحت تسلط قیمت مواد غذایی و خدمات است. علت اصلی کاهش تورم سیاست پولی محکم بانک مرکزی و تعهد این نهاد به کاهش نرخ هدف تورم بوده است. حکم مشابهی هم در مورد مدیریت بودجه هند می‌توان صادر کرد که اخیراً بهبود قابل‌توجهی داشته است. بخشی از کاهش کسری بودجه دولت مرکزی هند، که در سال قبل از روی کار آمدن مودی 6/4 درصد تولید ناخالص داخلی بود و اکنون به چهار درصد رسیده است، بی‌تردید ناشی از کاهش قیمت جهانی نفت است که باعث شده دولت هزینه کمتری بابت یارانه انرژی بپردازد. اما مهم‌تر از آن افزایش مالیات بر مصرف گازوئیل و بنزین است که اقدامی هوشمندانه بود و در فرصت ایجاد‌شده به دلیل کاهش قیمت نفت خام صورت گرفت تا به مردم آسیبی وارد نشود. در عین حال دولت نارندرا مودی حرکتی در تغییر هزینه‌ها از مصرف به سرمایه‌گذاری داشت که یک کنش سیاسی جسورانه برای بهبود رشد در آینده است.

اصلاحاتِ در گل مانده اما بدون چالش

نارندرا مودی در ماه می 2014 به عنوان یک اصلاحگر به نخست‌وزیری رسید. او تعهد کرده بود که بوروکراسی طویل و فساد را در هند به عنوان عوامل عقب‌ماندگی از بین ببرد. بعد از گذشت حدود دو سال، نتیجه ناامیدکننده است. مهم‌ترین برنامه اصلاحی مودی، یعنی برنامه اصلاح بخشی از نظام مالیاتی، در مجلس علیای پارلمان هند که در کنترل مخالفان سیاسی مودی است، متوقف شده است.

همچنین نخست‌وزیر برای به نتیجه رساندن دیگر اصلاحاتی که تعهد کرده بود به نتایج بزرگی می‌رسد هم شکست خورده است. او علاقه‌ای به خصوصی‌سازی بنگاه‌های دولتی غیربهره‌ور ندارد در حالی که این روند می‌تواند شکاف موجود در زیرساخت‌های کشور را کاهش دهد. او همچنین در جلب حمایت برای اصلاحات ارضی و اصلاحات بازار کار ناموفق بوده است و نتوانست دولت‌های محلی را برای پیشرو بودن در این اصلاحات متقاعد کند. در غیاب اهداف منسجم و دقیق او هر از چندگاهی در ورطه شعارهای توخالی مانند «هند دیجیتال»، «هند ماهر» یا «ساخته‌شده در هند» می‌غلتد. تردیدی نیست که نارندرا مودی در جبهه اقتصاد خرد بهتر عمل می‌کند. او سال‌های زیادی به عنوان وزیر اول ایالت گجرات کار کرده است و به نظر می‌رسد در حوزه کارهای اجرایی در سطح ایالات بسیار قوی است. او بیشتر به اجرای پروژه علاقه‌مند است تا سیاستگذاری. مودی یک اصلاحگر نیست، او یک مدرن‌کننده است. با این حال لیوان کاملاً خالی نیست. او با اشتیاق تمام یک برنامه مالی را به پیش برد که نتیجه آن ایجاد میلیون‌ها حساب بانکی با استفاده از نظام جدید شناسایی مبتنی بر زیست‌سنجی (Biometric ID System) بود که پرداخت‌های رفاهی به شهروندان از طریق آن صورت بگیرد بدون آنکه بخش زیادی از منابع طی آن حیف‌ومیل شود. در عین حال روش بازتوزیع درآمدهای مالیاتی از مرکز به ایالت‌ها شکل سخاوتمندانه‌تری به خود گرفت و حواشی سیاسی از آن دور شد.

ظرفیت‌های هند فوق‌العاده است. جمعیتی جوان و پویا با حدود 234 میلیون نفر در سنین 15 تا 24 سال دارد. این بازه جمعیتی در چین 190 میلیون نفر است. سرانه تولید ناخالص داخلی در هند تقریباً کمتر از نصف آن در چین است اما هند مسیر روشن‌تری برای دستیابی طولانی‌مدت به رشد اقتصادی دارد. و لااقل در حال حاضر مدیریت اقتصاد کلان هند فوق‌العاده است و در حوزه اقتصاد خرد نیز حرکت هند رو به جلو است. با توجه به اینکه در سال جاری قیمت نفت از میانگین 50دلاری سال قبل بالاتر نمی‌رود، رشد امسال نیز اگر بیشتر نشود حداقل به همان اندازه سال قبل خواهد بود. اگر فصول باران‌های موسمی در سال جاری با قیمت پایین نفت همگام شوند و به هند کمک کنند، و اگر نظام مالی هند نیز شکل بهتری به خود بگیرد، بزرگ‌ترین دموکراسی جهان جهش قابل‌توجهی خواهد داشت.

اوضاع بهتر هند نسبت به چین؟

بر اساس داده‌های بانک جهانی نرخ بیکاری در چین بالاتر از هند است. این شاخص در چین 5/4 درصد و در هند 4/3 درصد است. در مقابل چین از تعداد بیشتری از کارگران زن بهره می‌برد و نرخ مشارکت نیروی کار زن به مرد در این کشور 84/0 و در هند 41/0 است. نرخ سواد در چین بالاست. با اینکه گفته می‌شود ممکن است در این آمار اغراق شده باشد، نرخ سواد در چین 96 درصد است. این نرخ در هند 71 درصد محاسبه شده است. در حوزه بهداشت بین چین و هند تفاوت زیادی وجود دارد. کسی که در چین به دنیا می‌آید احتمالاً این شانس را دارد که 9 سال از فردی که در هند به دنیا می‌آید بیشتر زندگی کند. امید به زندگی در چین 75 سال و در هند 66 سال است. چین هنوز در بسیاری از شاخص‌های اقتصادی چه در تولید و چه در صادرات بر هند برتری دارد اما وضعیت هند برای مشارکت اقتصادی مساعدتر است. هند با آینده درخشانی که در پیش دارد و بازاری که هنوز نیاز زیادی به جذب مواد معدنی و فلزی دارد می‌تواند بازار صادراتی ایران باشد؛ در حالی که بازار چین کمتر از چنین ظرفیتی برخوردار است. اگر چه این گزاره به معنای غفلت از همکاری با چینی‌ها نیست که در مسابقه برای پیشی گرفتن از ایالات متحده و رسیدن به عنوان بزرگ‌ترین اقتصاد جهان هستند.

واردات نفت هند

یکی از نیازهای اصلی هند واردات نفت خام است. این کشور هم‌اکنون با واردات روزانه بیش از 1/4 میلیون بشکه، سومین واردکننده نفت خام در دنیا پس از آمریکا و چین است. جایگاهی که رقابت سختی در آن با ژاپن دارد. هند حدود 60 درصد از نفت مورد نیاز خود را از خاورمیانه تامین می‌کند. در این میان عربستان سعودی شریک اول نفتی هند است. پس از آن عراق دومین فروشنده نفت به هند است و ایران، که این روزها فروش نفت به هند را افزایش داده است در جایگاه بعدی قرار می‌گیرد. در 11ماهه سال مالی 2016-2015 هندوستان 09/109 میلیون تن (حدود 800 میلیون بشکه) نفت خام وارد کرده است. به گزارش دارمندا پرادهان، وزیر نفت و گاز هند، منطقه خاورمیانه هم‌اکنون 22/59 درصد از کل 21/184 میلیون تن نفت مورد نیاز هند از آوریل 2015 تا فوریه 2016 را تامین کرده است. البته هند در سال‌های پیش از نظر درصد تامین نفت مورد نیاز، سهم بیشتری به خاورمیانه داده بود. در حال حاضر عربستان با فروش 10/37 میلیون تن (حدود 272 میلیون بشکه) نفت خام در این بازه زمانی در صدر فروشندگان نفت خام به هند قرار دارد و پس از آن هم کشور عراق با صادرات 97/32 میلیون تن (241 میلیون بشکه) دومین صادرکننده نفت به هند در منطقه خاورمیانه است. هند طی سه سال اخیر خرید نفت خود از عراق را به شدت افزایش داده است. رقم خرید نفت هند از عراق سه سال قبل معادل 5/24 میلیون تن بود. اما ایران با فروش 58/10 میلیون تن (77 میلیون بشکه) سومین شریک نفتی هند در خاورمیانه است. این آمار 11ماهه نشان از خرید نفت هند از ایران حدود 230 هزار بشکه در روز داشته است. هند در سال‌های 2014-2013 و 2013-2012 نفت بیشتری از ایران می‌خرید. این روند با توجه به مشکلات ناشی از تحریم کاهش پیدا کرد و اکنون مجدداً در مسیر صعود قرار گرفته است. با این همه آخرین آمارها حاکی از آن است که دیپلماسی اقتصادی ایران در حال جواب دادن است. در ماه آگوست سال جاری میلادی آمارهای رویترز نشان داده که خرید نفت هند از ایران بسیار افزایش یافته و به روزانه 360 هزار بشکه در روز رسیده است. یعنی می‌توانیم امیدوار باشیم که رقم اعلام‌شده برای سال مالی 2016-2015 در سال آینده به 5/16 میلیون تن نفت خام در سال آتی مالی هند برسد. هند علاوه بر نفت و گاز، حمل‌ونقل و ترانزیت، می‌تواند در حوزه کشاورزی و صنایع غذایی نیز شریک بزرگی برای ایران باشد. (جدول 1) هند با وجود قرار گرفتن در صدر تولیدکنندگان اغلب محصولات استراتژیک، به دلیل مصرف بالای داخلی، توان صادراتی چندانی ندارد و مهم‌تر اینکه در زمینه فرآوری تولیدات کشاورزی و صنایع تبدیلی هنوز قدرت نگرفته است. زمینه‌ای که جای حضور و سرمایه‌گذاری ایرانیان را فراهم می‌کند.

منابع:

1- چرا اقتصاد هند در قله است؟، سباستین مالابی، سایت شورای روابط خارجی

2- جهانی از اعداد، اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران 1395