قاچاقچی محارب و مفسد نیست

حسین میرمحمدصادقی، حقوقدان و عضو هیات علمی دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی، با تشریح اشکالات فقهی و حقوقی مجازات اعدام قاچاقچیان مواد مخدر، اظهار می‌کند: «من نمی‌گویم مجازات اعدام باید کاملاً برداشته شود چون ممکن است برخی از مصادیق استثنایی وجود داشته باشد که شرایط محاربه یا افساد فی‌الارض را داشته باشد، اما اعدام در این حد گسترده‌ای که دارد اجرا می‌شود، به نظر من به هیچ‌وجه نه به مصلحت است، نه بازدارنده بوده و نه مبنای شرعی و فقهی درستی دارد.»



چرا مجازات اعدام برای قاچاق مواد مخدر وضع شده است؟
اصل پیش‌بینی مجازات اعدام برای این جرائم شاید بر اساس این تفکر بوده که هرچه مجازات سنگین‌تر باشد، بازدارندگی‌اش بیشتر است و چون اعدام سنگین‌ترین مجازات است، باعث خواهد شد افراد به سراغ قاچاق مواد مخدر نروند. طی این مدت روشن شد که این پیش‌فرض نادرست است. معمولاً مرتکب در زمان ارتکاب جرم توجه چندانی به میزان مجازات ندارد و امیدی که به دستگیر نشدن یا محکوم نشدن دارد خیلی بیشتر از ترسی است که از وجود مجازات اعدام دارد. به همین دلیل طی سال‌هایی که اعدام برای قاچاقچیان مواد مخدر در سطحی گسترده اعمال شده، به هیچ‌وجه شاهد کاهش این پدیده نبوده‌ایم.

‌ اعمال مجازات اعدام از جنبه‌های مختلف برای کشور چه تبعاتی داشته است؟
یکی از تبعاتش این بوده که نظام به دلیل تعداد بالای اعدام‌ها همیشه مورد انتقاد بوده است. وقتی در سطح جهانی این مساله مطرح می‌شود، اکثراً تصور می‌کنند این اعدام‌ها به خاطر جرائم امنیتی است، در حالی که درصد بسیار پایینی از اعدام‌ها ممکن است به آن مسائل مربوط شود و بیشتر از 90 و چند درصد از اعدام‌ها مربوط به مساله مواد مخدر است. از سوی دیگر مبنای فقهی و شرعی این مجازات هم مورد تردید است چون نمی‌توانیم این مجازات را از باب تعزیر قابل اعمال بدانیم زیرا تعزیر باید به اصطلاح دون‌الحد باشد و نمی‌تواند به حدی که مجازات اعدام هست، سنگین باشد. اگر هم این مجازات از باب حد است، فقط دو جرم هست که ممکن است به ذهن متبادر شود؛ یکی محاربه و دیگری افساد فی‌الارض. برای محاربه سلاح کشیدن لازم است، در حالی که در قانون فعلی ما، به عنوان مثال برای حمل 30 گرم هروئین مجازات اعدام پیش‌بینی شده و هیچ نیازی هم به استفاده از سلاح نیست. درباره افساد فی‌الارض نیز با تعریفی که قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1392 در ماده 268 از افساد فی‌الارض کرده، در مواردی مجازات مرتکب را در حد اعدام از باب افساد فی‌الارض می‌داند، اما آن هم با بسیاری از این جرائم مربوط به مواد مخدر نمی‌خواند. چون در آن ماده، قیودی مثل «شدید»، «گسترده»، «عمده» و «فراوان» برای شمول عنوان افساد فی‌الارض ذکر شده است. بنابراین همراه داشتن صرفاً 30 گرم هروئین نیز حتی با این ملاک ماده 268، افساد فی‌الارض هم محسوب نمی‌شود. در نتیجه می‌توان یک ایراد جدی از لحاظ مبانی و موازین فقهی به این مجازات وارد کرد. در نهایت ممکن است مجازات اعدام در رابطه با مواد مخدر هم حفظ شود، اما این مجازات باید صرفاً برای آن جرائمی باشد که ملاک‌هایی داشته باشند که در حد محاربه و افساد فی‌الارض محسوب شوند. در این زمینه به بازنگری در قانون نیاز داریم و باید ملاک‌ها را مشخص کنیم؛ ملاک‌هایی مثل اینکه کسی با استفاده از سلاح و ایجاد ناامنی در مردم و مثلاً راه‌اندازی کاروان‌های مسلحانه مواد مخدر را قاچاق کرده باشد یا در حد بسیار وسیع و گسترده‌ای قاچاق مواد مخدر کرده باشد به گونه‌ای که موجب اعتیاد تعداد قابل توجهی از مردم شده باشد. در آن موارد می‌شود اعدام را حفظ کرد، اما به طور کلی تجدید نظر در این قانون باعث می‌شود درصد بسیار بالایی از جرائمی که الان این مجازات برایشان مطرح می‌شود، مشمول مجازات اعدام نشوند. من نمی‌گویم مجازات اعدام باید کاملاً برداشته شود چون ممکن است برخی از مصادیق استثنایی وجود داشته باشد که شرایط محاربه یا افساد فی‌الارض را داشته باشد، اما اعدام در این حد گسترده‌ای که دارد اجرا می‌شود، به نظر من به هیچ‌وجه نه به مصلحت است، نه بازدارنده بوده و نه مبنای شرعی و فقهی درستی دارد.

‌ به نظر شما در صورت حذف یا محدود شدن اعدام، موثرترین مجازات برای جرائم مرتبط با مواد مخدر چیست؟ معاون رئیس قوه قضائیه مجازات‌های طویل‌المدت با کار سخت را موثر می‌داند.
به طور کلی حتمیت و قطعیت در اجرای مجازات بسیار بیشتر از شدت مجازات بازدارنده است. نکته دیگر اینکه بهترین راه برای جلوگیری از جرم از بین بردن عوامل جرم‌زاست. باید ضمن بررسی عوامل گرایش به اعتیاد و قاچاق مواد مخدر با این عوامل مقابله کنیم. توجه به این دو نکته ضروری است، وگرنه صرف اینکه مجازات حبس هم طویل‌المدت باشد، به تنهایی نمی‌تواند بازدارنده باشد. در کشور ما متاسفانه ممکن است یک حبس ابد در عمل به پنج سال حبس تبدیل شود و فرد به دلیل عفوهای مختلف آزاد شود. بنابراین قطعیت و حتمیت در اجرا وجود ندارد. البته حبس‌ها یا تبعیدهای طویل‌المدت یا از این قبیل می‌توانند از گزینه‌های موجود به عنوان مجازات جایگزین اعدام باشند. به هر حال مجموعه‌ای از مجازات‌های مختلف برای قاچاق مواد مخدر لازم است.

‌ به نظر می‌رسد ریشه اصلی قاچاق مواد مخدر جاذبه اقتصادی این جرم است. با چه نوع مجازات‌هایی می‌توان جاذبه شدید اقتصادی این بخش را کم کرد؟
جاذبه اقتصادی با مجازات از بین نمی‌رود و در واقع مجازات شدید فقط نرخ فعالیت را تغییر می‌دهد؛ یعنی به عنوان مثال اگر مجازات حمل مواد مخدر پنج سال حبس باشد، فردی با 100 هزار تومان اغوا می‌شود که این مواد مخدر را حمل کند، اما وقتی مجازات به حبس ابد تبدیل شود، این مبلغ به یک میلیون تومان و وقتی مجازات اعدام باشد، این نرخ به پنج میلیون تومان می‌رسد. این افراد یکسری پادو هستند که برای تامین مالی به این کار رو آورده‌اند و با تشدید مجازات، فقط نرخ کارشان تغییر می‌کند.

‌ در کشورهای دیگر با چه روشی با جرائم مربوط به مواد مخدر برخورد می‌شود؟
موضوع در کشورهای مختلف متفاوت است. برخی کشورها به نوعی جرم‌زدایی کرده‌اند و اساساً برخی از مصادیق جرائم مربوط به مواد مخدر مانند مصرف شخصی یا حمل برای مصرف شخصی را اصلاً جرم نمی‌دانند و کشورهایی هم هستند که حتی با این موارد نیز به‌سختی برخورد می‌کنند.
به هر حال اقدامات پیشگیرانه بسیار موثر است. مساله عرضه و تقاضاست. اگر تقاضایی برای مواد مخدر نباشد، عرضه هم متوقف می‌شود. ما باید به جای اینکه فکر کنیم با مجازات‌های سنگین می‌توان جلو این مساله را گرفت بیشتر در زمینه کاهش تقاضا فعالیت کنیم. تا زمانی که تقاضا هست، عرضه هم با نرخ کمتر یا بیشتر ادامه دارد.

‌ با توجه به اثرات نامناسبی که بالا بودن آمار اعدام‌ها در ایران که بخشی از آنها مربوط به مواد مخدر هستند در عرصه بین‌المللی بر چهره کشورمان گذاشته‌اند، آیا می‌توان امیدوار بود در صورت حذف یا محدود شدن مجازات اعدام برای این نوع جرائم، انتقادهای بین‌المللی از ایران کاهش یابد و بتوان از همکاری‌های بین‌المللی برای مبارزه با ورود مواد مخدر به ایران بیشتر استفاده کرد؟ به ویژه با توجه به اینکه ایران یک مسیر برای عبور مواد مخدر و رسیدن آن به کشورهای اروپایی هم محسوب می‌شود و مبارزه ایران با قاچاق مواد مخدر به نفع این کشورها هم هست.
بله، پیش از این هم ایران بیشتر یک مسیر ترانزیت بود و در واقع بیشتر به این دلیل با قاچاق مواد مخدر مقابله می‌کرد که این مواد به اروپا و آمریکا نرسد. البته الان دیگر چندان این‌طور نیست چون حتی اگر این موضوع باز هم صدق کند، متاسفانه به دلیل بالا بودن تعداد معتادان در داخل کشورمان، مصرف داخلی هم زیاد است و ایران علاوه بر مسیر ترانزیت بودن، به بازار مصرف هم تبدیل شده است. به هر حال در شرایط کنونی آمار می‌دهند که ایران اولین یا دومین کشور از لحاظ تعداد اعدام است. بنابراین اگر اعدام‌های مربوط به مواد مخدر محدود شود، طبیعی است که این انتقادها هم محدود خواهد شد. البته همکاری‌های بین‌المللی ارتباطی به این موضوع ندارد. به هر حال تشکیلاتی در سازمان ملل در رابطه با پیشگیری از جرم و مقابله با مواد مخدر وجود دارد و ایران هم به عنوان عضو این سازمان می‌تواند در جهت مقابله با این معضل از این همکاری‌ها بهره‌مند شود. البته محدود شدن اعدام قاچاقچیان مواد مخدر از جهات دیگری می‌تواند موثر باشد. به عنوان مثال در وضعیت کنونی اگر ما از برخی کشورها درخواست استرداد قاچاقچیان مواد مخدر را داشته باشیم، وجود مجازات اعدام در ایران جلو استرداد این مجرمان به کشور را می‌گیرد، در حالی که اگر مجازات اعدام نباشد، استرداد مجرمان با سهولت بیشتری انجام می‌شود.