چرا انتقال آب فعلاً بهترین گزینه نیست؟

رویدادهای سال‌های اخیر در مورد آب، حاکی از بحرانی‌تر شدن شرایط موجود همچون خشک شدن دریاچه‌ها و تالاب‌ها، کاهش ذخایر آبی، کاهش بارندگی و ادامه خشکسالی و به خطر افتادن حیات جانوری، گیاهی و انسانی است. گزارش ناسا که درباره شرایط جوی زمین در 30 سال آینده منتشر شده نشان می‌دهد 45 کشور جهان دچار خشکسالی شدید شده و در صورت عدم ذخیره منابع آبی دچار بحران در تولید کشاورزی و دامداری می‌شوند که در این گزارش ایران رتبه چهارم در میان 45 کشور در معرض خطر را دارد. شاخص‌ها وجود خشکسالی‌های شدید تا بسیار شدید را در استان‌های خراسان شمالی، سمنان، یزد، فارس، اصفهان، بوشهر، قم و تهران نشان می‌دهند. در این میان استان خراسان رضوی نیز یکی از کانون‌های خشکسالی در شمال شرق کشور است. با شرایط موجود و بحران آب، راهکارهای مختلفی برای کنترل بر بحران و فائق آمدن بر این مساله در کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت توسط متخصصان این حوزه ارائه می‌شود. تجربیات جهانی نیز می‌تواند زمینه‌ساز دستیابی به راه‌حل‌های مناسب و بومی کردن آن با شرایط ایران باشد. فلسفه وجودی ارائه هر راه‌حلی برای کنترل و کاهش مشکل موجود بوده به طوری که کمترین هزینه و بیشترین فایده را به دنبال داشته باشد. در این میان علاوه بر برآورد هزینه و منافع اقتصادی و اجتماعی لازم است هزینه و منافع زیست‌محیطی آن نیز ارزیابی شود و در صورتی راه‌حلی مناسب تشخیص داده می‌شود که همه منافع آن (اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی) از هزینه‌های آن (هزینه‌های صریح و غیرصریح) بیشتر بوده و در بین همه راه‌حل‌های ممکن، بهترین راه‌حل یعنی راه‌حلی که دارای بیشترین نسبت منافع به هزینه باشد، انتخاب می‌شود. برای این منظور ضروری است که مساله (یا مشکل) شناسایی‌شده و دلایل ایجاد آن به تفکیک عوامل و سهم هر کدام تعیین و بر اساس عوامل تاثیرگذار بر ایجاد مساله، راه‌حل‌های مناسب اجرایی برای هر کدام ارائه شود.

بدون تحقیق و مطالعه و انتخاب بهترین گزینه نه‌تنها مشکل موجود کنترل نشده و کاهش نمی‌یابد حتی ممکن است مشکلات عدیده دیگری را به جامعه تحمیل کند. در ایران برای مدیریت بحران آب، راه‌حل‌های مختلفی مطرح می‌شود که برخی از آنان نیاز به تامل و دقت نظر بیشتری دارد. یکی از راه‌حل‌های ارائه‌شده که از سوی کارشناسان و جامعه مدنی مورد اعتراض قرار گرفته، انتقال آب از دریای خزر، خلیج فارس و عمان به استان‌های درگیر با خشکسالی شدید است. یکی از استان‌های مورد نظر خراسان رضوی است که انتقال آب از دریای عمان به این استان در دست مطالعه و اجراست. استان خراسان رضوی با وسعتی حدود 117 هزار کیلومترمربع معادل هفت درصد مساحت کل کشور و متشکل از 28 شهرستان،70 بخش، 72 شهر و 164 دهستان است. بر اساس گزارش «گزیده نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 13۹۰» جمعیت خراسان رضوی پنج میلیون و ۹۹۴ هزار و ۴۰۲ نفر اعلام شده که در مقایسه با جمعیت پنج میلیون و ۵۹۳ هزار و ۷۹‌نفری سال 13۸۵، متوسط رشد سالانه 4 /1‌درصدی را نشان می‌دهد، یعنی در طول زمان نیاز به منابع آبی بیشتر برای جمعیت رو به رشد است. شهر مشهد با وجود تمدن چند هزار ساله، وجود بارگاه منور رضوی و جاذبه‌های مذهبی مختلف از جمله وجود بقعه‌های مختلف در رتبه دوم گردشگری در جهان قرار دارد. در واقع بین ۱۵ جاذبه گردشگری مذهبی اول دنیا مشهد از لحاظ جذب مخاطب در رتبه دوم قرار دارد. این جاذبه گردشگری باعث شده در طول سال گردشگران زیادی به این شهر مراجعه کرده که این جمعیت اضافه‌شده به جمعیت ساکن مشهد، افزایش مصرف آب را به همراه دارد. بر اساس آمار ارائه‌شده از سوی استانداری خراسان رضوی، از 25 اسفندماه سال 1394 تا 12 فروردین‌ماه سال 1395 در حدود 10 میلیون و 209 هزار و 692 نفر مسافر نوروزی وارد این استان شدند. در سال جاری 5 /2 میلیون زائر در ایام پایانی ماه صفر وارد مشهد شده‌اند. از سوی دیگر طبق مطالعات انجام‌گرفته برآورد می‌شود بارگاه منور رضوی در سال 1404 میزبان 40 میلیون زائر از داخل و خارج کشور خواهد بود. این اطلاعات و آمار بیانگر آن است که تامین یکی از نیازهای جمعیت ساکن استان خراسان رضوی و گردشگران آن، یعنی آب بزرگ‌ترین چالش این استان بوده و خواهد بود. علاوه بر این اگر نیاز آبی فعالیت‌های کشاورزی، صنعتی و خدمات را اضافه کنیم می‌توان به وسعت مشکل آب در این استان واقف شد. حال این سوال پیش می‌آید که مشکل بحران آب در استان خراسان رضوی به چه دلایلی به وجود آمده است؟ برای کنترل و مدیریت هر کدام از این عوامل موثر بر بحران آبی چه راهکارهای علمی و اجرایی و بهینه تدوین و برنامه‌ریزی شده است؟ آیا بهترین راه‌حل برای کنترل بحران آب، انتقال آب از دریای عمان است؟ بر اساس قوانین و معیارهای سازمان جهانی یونسکو برای طرح‌های انتقال آب بین حوضه‌ای باید موارد زیر به دقت و با روش علمی مورد توجه قرار گیرد:

■ ناحیه مقصد باید پس از توجه به منابع جایگزین تامین آب و تمامی اقدامات منطقی برای کاهش تقاضای آب در تامین نیازهای فعلی و پیش‌بینی‌شده، کمبود جدی داشته باشد تا طرح انتقال آب قابل توجیه باشد.

■ حوضه مبدأ نباید با کمبود جدی آب مواجه شود.

■ کیفیت زیست‌محیطی در حوضه‌های مبدأ و مقصد مورد تهدید و تخریب قرار نگیرد.

■ اجرای طرح نباید باعث بروز اختلالات اساسی اجتماعی و فرهنگی شود.

■ منافع خالص ناشی از اجرای طرح عادلانه بین حوضه‌ها تقسیم شود.

■ برای استان‌های مبدأ و مقصد ضرر و زیانی نداشته باشد.

■ آخرین گزینه و آخرین راهکار باشد.

■ حقابه استان‌های مبدأ محفوظ باشد و از بین نرود یا کاهش نیابد.

حال سوال این است که آیا در یک مطالعه علمی همه‌جانبه همه این معیارهای فوق مورد سنجش و ارزیابی قرار گرفته است و آخرین راه‌حل بوده و راه‌حل دیگری قابلیت اجرایی نداشته است؟ بررسی مسافت دریای عمان تا استان خراسان رضوی نشان می‌دهد که این مسیر حداقل 1500 کیلومتر است و استان خراسان رضوی بیش از هزار متر از سطح دریا ارتفاع دارد. با این مسافت زیاد برآورد شده است که برای انتقال 300 میلیون مترمکعب آب از ساحل دریای عمان به مشهد مبلغی در حدود سه میلیارد دلار اعتبار لازم است که در صورت تامین اعتبار تا پنج یا 10 سال طول می‌کشد که این اتفاق بیفتد. یعنی هم زمان‌بر بوده و هم هزینه‌بر. طبیعتاً دولت با توجه به محدودیت منابع مالی نمی‌تواند این پروژه را تامین مالی کرده و نیاز به سرمایه‌گذاری خصوصی داخلی و خارجی است که در صورت ورود می‌توان گفت این طرح قابلیت اجرایی دارد اما اینکه بهترین گزینه برای کنترل بحران آب باشد، جای شک و شبهه دارد.

بر اساس نظرات کارشناسان استفاده از آب دریای عمان در سه صورت امکان‌پذیر است: 1- تبدیل آب‌شور به شیرین در دریای عمان که هزینه‌های بالایی به همراه داشته و این آب به صورت بسته‌بندی فقط برای شرب است. 2- انتقال آب با لوله‌هایی با قطر بالا و پمپاژ و اجرای بیش از 1500 کیلومتر لوله‌گذاری که تصفیه آب شرب بهداشتی و صنعت با هزینه بالا انجام شود و باقیمانده این آب جهت کشاورزی قابل استفاده نیست، چرا که به ازای هر مترمکعب آب 130 کیلوگرم نمک وارد زمین‌های کشاورزی می‌شود. 3- انتقال آب از طریق احداث کانال بوده که باید حداقل 50 متر عرض کانال باشد که حجم قابل توجهی از آب دریا انتقال داده شود که باعث می‌شود از لحظه ورود آب به داخل کانال گیاهان مسیر را تحت تاثیر قرار داده و نمک موجود در آب باعث بالا رفتن نمک در زمین‌های کشاورزی می‌شود که در نهایت باعث از بین رفتن زمین‌های کشاورزی خواهد شد. با توجه به این مطالب به نظر نمی‌رسد، انتقال آب از دریای عمان بهترین راه‌حل باشد و از همه مهم‌تر بتواند مساله بحران آب استان خراسان رضوی را مرتفع کند. مناسب است در ابتدا راه‌حل‌های دیگر آزمون شده که هم منافع زیست‌محیطی را به دنبال دارد و هم منافع اقتصادی و اجتماعی. افزایش بهره‌وری آب مصرفی در فعالیت‌های صنعتی و کشاورزی، جلوگیری از اتلاف منابع در مسیرهای آبی، استفاده از سیستم‌های آبیاری کم‌مصرف و پربازده در بخش کشاورزی، جداسازی آب شرب از آب غیرشرب، استحصال آب‌های سطحی، ذخیره‌سازی آب و سایر راهکارهایی را که کارشناسان مرتبط با توجه به عوامل ایجادکننده و تشدیدکننده بحران آب توصیه می‌کنند می‌توان مدنظر قرار داد. این نکته را هم در نظر بگیریم که هر راه‌حلی باید در جهت بهبود اکوسیستم طبیعت و انسان باشد که هم اکوسیستم طبیعت و هم انسان از آن سود می‌برند. چرا که در صورت تخریب محیط زیست و اکوسیستم طبیعت، چرخه و سیکل طبیعت و هم چرخه و سیکل زندگی انسان به خطر می‌افتد. انتقال آب بین‌حوضه‌ای، تبعات زیست‌محیطی و خسارات جبران‌ناپذیری دارد که ما را در برابر آیندگان مسوول می‌سازد.