خسارت‌های متفقین

جنگ جهانی دوم که در پی یک سلسله مناقشات سیاسی در سال 1939 میلادی آغاز شد، پیامدهای سیاسی و اقتصادی و اجتماعی متعددی در ایران داشت. ورود متفقین در شهریور 1320 به خاک ایران و نتایج ناشی از حضور نیروهای بیگانه در ابعاد مختلف اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی خود را نشان داد. این حضور چندساله سبب شد تا در بخش‌های مختلف کشور خسارت‌های ناشی از این حضور احساس شود و نتایج وخیمی را برای ملت ایران در پی داشته باشد. ایران در سال‌های جنگ یکی از بحرانی‌ترین ایام تاریخ خود را گذراند. وجود قوای روس، انگلیس و آمریکا در ایران، بر مصرف گندم و خواربار افزوده بود. مالکین و دهقانان در شرایط دشوار آن روزگار نمی‌توانستند تولیدی به میزان گذشته داشته باشند. از طرف دیگر راه صدور غله به خارج از کشور باز شده و هر روز از شمال و غرب ایران مقادیر زیادی برنج و گندم و گاو و گوسفند خارج می‌کردند. بدین جهت در سال 1321 قحط‌سالی وحشتناکی حادث شده و مردم را دچار فقر و گرسنگی ساخته بود، که این امر کمبود نان و تورم را در پی داشت. دولتمردان ایران هم با ورود ارتش متفقین پی به خسارات وارد شده بر کشور بردند. در سند زیر اهمیت این قضیه به خوبی منعکس شده است.
این خساراتی که بر جامعه ایران وارد شد هم به لحاظ اقتصادی و هم به لحاظ اجتماعی تاثیرهای مخربی را بر جامعه تحمیل کرد.

مسائل پولی و ارزی
از جمله مسائل مهمی که در این دوره در روابط ایران با متفقین به چشم خورد بحث بر سر پول و ارز بود. تا شهریور 1320 بانک ملی ایران با وجود داشتن حق انتشار اسکناس تا 2500 میلیون ریال، عملاً حجم اسکناس منتشره را معادل ریال 1550 حفظ کرده بودند. با حمله متفقین به ایران مساله تامین هزینه‌های ریالی آنها مطرح شد. در شش‌ماهه دوم سال 1320 حجم اسکناس 29 درصد افزایش یافت. سال بعد نیز 133 درصد افزایش یافت. این روند در سال 1322 معادل 46 درصد و حجم کل اسکناس صادره معادل 6800 میلیون ریال شد. در سال 1323 این روند کاهش پیدا کرد و در سال 1324 این روند قطع شد و بانک ملی ایران معادل 212 میلیون ریال از حجم اسکناس‌های موجود را کاست. در این دوره متفقین کالاهای خود را به ایران با بالاترین قیمت می‌فروختند، ارزش پول ایران را کاهش می‌دادند، اسکناس چاپ می‌کردند و خودشان به خودشان اعتبار می‌دادند. کاهش ارزش پول ایران موجب شد که سود متفقین در خرید کالاهای ایران دو برابر شود. توان وارداتی ایران شدیداً افت کرد و ایران نتوانست، نیاز صنعت به کالاهای سرمایه‌ای و اجناس مصرفی و تمام‌شده را تامین کند. صادرات نفت، رشد چشمگیری یافت، چون متفقین بدان نیاز داشتند. بدین ترتیب ایران در طول جنگ با مازاد تجاری عظیمی معادل 50 میلیون دلار در سال روبه‌رو بود؛ اما بخش عمده این مازاد به ایران پرداخت نشد؛ بلکه در شوروی و بریتانیا باقی ماند. در پایان جنگ ذخایر ایران در مسکو 12 میلیون دلار طلا و 8 میلیون دلار ارز بود. این ذخایر در آنجا مسدود شد و به هر حال در دسترس ایران نبود (ذوقی، 1368: ص 134). طبق قرارداد مالی ایران و انگلیس، دولت ایران موظف بود احتیاجات ریالی متفقین را تامین کند و در پایان هر شش ماه معادل صدی چهل از ریالی را که به متفقین پرداخت کرده به نرخ رسمی طلا دریافت دارد و آن را پشتوانه اسکناس قرار دهد. معادل صدی شصت ریال پرداختی را نیز به صورت اجناس و کالاهای مورد نیاز کشور از قبیل قند و شکر و پارچه و لاستیک و غیره دریافت کند و تردیدی نبود که انگلستان نیز چون دولت و مجلس ایران بر پیامدهای انتشار اسکناس مورد نیاز، که در نوروز 1321 به دو میلیارد ریال رسیده بود، آگاهی داشت و می‌دانست این اقدام تورم قیمت کالا و کمبود مایحتاج عمومی را در پی خواهد داشت و با رشد نارضایتی مردم موقعیت دولت را بیش از پیش دشوار خواهد ساخت (کاوشی، 1390: ص 611). طبق قرارداد مذکور متفقین در قبال دریافت ریال، به طور مستقیم هیچ ارزی به ایران پرداخت نمی‌کردند، بلکه طلب ایران به حسابی در بانک‌های انگلستان و آمریکا ریخته می‌شد و دولت ایران فقط حق داشت از این حساب برای خرید کالاهای انگلیسی و آمریکایی در صورت موجود بودن استفاده کند. البته ایران می‌توانست تا 40 درصد از ذخیره ارزی خود را در انگلستان به طلا تبدیل کند. پیامد این سیاست، افزایش فزاینده پول در گردش بود. به طوری که از مرداد ۱۳۲۰ تا فروردین ۱۳۲۴ پول در گردش از ۱۴۵۰ میلیون ریال به ۷۶۶۲ میلیون ریال افزایش یافت و پشتوانه آن از ۲۸ درصد طلا و ۳۳ درصد نقره به سه یا چهار درصد طلا و نقره تنزل یافت. رشد حجم نقدینگی تورم شدید و بالا رفتن سرسام‌آور قیمت‌ها را به دنبال آورد. این تحولات اقتصادی تاثیر مخربی بر جمعیت، خاصه در شهرهای بزرگ بر جای نهاد. عمده‌ترین این تاثیرها تورم بیش از اندازه در نخستین سال‌های جنگ به خاطر مصرف زیاد از حد نیروهای خارجی اشغالگر و کمبود کالاهای اساسی و پایین آوردن اجباری ارزش پول ایران بود. آمار و ارقام نشان می‌دهد، قیمت‌ها در فاصله سال‌های 1323-1319 هفت برابر شد. از پیامدهای تورم کمبود اقلام اساسی در بازار رسمی تنظیم‌شده به وسیله دولت و پیدایش بازار سیاه بود و جدی‌ترین کمبود در زمان جنگ در ایران، کمبود نان بود. در تهران قیمت نان در بازار آزاد در نیمه اول سال 1321 از شش سنت به یک دلار رسید. وضعیت نان در تهران فوق‌العاده خراب شده بود. دستگاه نانوایی سیلو به کار افتاده بود ولی نانی که به زحمت به مردم داده می‌شد به اندازه‌ای خراب بود که موجب تلف شدن چند نفر و شیوع بیماری در میان مردم شد. ناامنی، غارتگری و مصرف زیاد نیروی اشغالگر موجب شد این بحران تا چند مدت ادامه داشته باشد (فوران،1383، ص 398؛ مکی،1380؛ ص 323).
بخشی از این کمبود مواد غذایی مربوط به سیاست پولی متفقین در ایران بود. مخارج ماهیانه دولت‌های اشغالی در ایران به ترتیب عبارت بود از:
300 میلیون ریال برای انگلستان، 400 میلیون ریال برای آمریکا و 80 میلیون ریال برای شوروی. این مخارج شامل هزینه دستمزد برای 125 هزار کارگر محلی و هزینه نگهداری ارتش‌های اشغالی می‌شد که مستقیماً برای متفقین کار می‌کردند. این نوع سیاستگذاری متفقین باعث شده بود که قدرت خرید مردم به شدت کاهش پیدا کند و در نتیجه هزاران هزار نفر در کشور دچار گرسنگی شدند (همایون الهی، 1361: ص 206-106). ناتوانی دولت در حل مشکلات اقتصادی به دلیل ضعف مدیریت و حضور نیروهای بیگانه در کشور بود که خسارات جبران ناپذیری بر پیکره کشور تحمیل کرد. پی در پی عوض شدن کابینه‌ها در دولت مجال تمرکز بر مسائل اقتصادی و اجتماعی را از آنان گرفته بود. این امر سبب شده بود که آنها درگیر بازی‌های سیاسی بین گروه‌های مختلف شوند؛ و از اداره کشور غافل بمانند. همه‌ اینها در کنار حضور متفقین در ایران نتیجه‌ای جز خسارت‌های اجتماعی و اقتصادی برای کشور در پی نداشت.
منابع:
1- زرین‌کلک، بهناز، اسنادی از روابط ایران و انگلیس
1325-1320، سازمان اسناد و کتابخانه ملی، تهران، 1382 /
2- ذوقی، ایرج، مسائل سیاسی-‌‌اقتصادی نفت ایران، پاژنگ، تهران، 1368 3- کاوشی، حسین: «مجلس سیزدهم و بحران اقتصادی پس از شهریور 1320»، فصلنامه پیام بهارستان، شماره 12، تابستان 1390 / 4- فوران، جان، مقاومت شکننده تاریخ تحولات اجتماعی ایران، ترجمه احمد تدین، انتشارات رسا، تهران، 1383
5- مکی، حسین، تاریخ بیست‌ساله، انتشارات علمی، چاپ ششم، 1380/ 6- همایون الهی، اهمیت استراتژیکی ایران در جنگ جهانی دوم، مرکز نشر دانشگاهی، تهران، 1361