اولویت اشتغال جوانان

مساله اشتغال و بیکاری طی یک دهه گذشته به یکی از دغدغه‌های اصلی اقتصاد کشور تبدیل شده است و در آستانه بحران قرار گرفتن برخی از شاخص‌های کلیدی بازار کار مانند بیکاری جوانان، زنان و افراد دارای تحصیلات دانشگاهی، اهمیت این مساله را بیش از پیش نیازمند توجه ساخته است. هدف مقاله حاضر نیز ارزیابی و تحلیل وضعیت نرخ بیکاری در ایران طی سه سال گذشته از حیات دولت یازدهم و ارائه تصویری از مسائل پیش‌روی کشور از منظر تحولات نرخ بیکاری و اشتغال است. برای ارزیابی وضعیت بیکاری و اشتغال در بازار کار ایران لازم است در ابتدا روندهای ایجاد‌شده طی سال‌های 1384 تا 1390 ارزیابی شده و سپس تفاوت‌های آن با عوامل موثر بر نرخ بیکاری در دوره 1391 تا 1394 مورد مقایسه قرار گیرد.

در نمودار 1 نرخ بیکاری کل کشور به تفکیک جنسیت طی سال‌های 1384 تا 1392 ارائه شده است. در فاصله سال‌های 1384 تا 1387 نرخ بیکاری کل کشور، زنان و مردان روندی نزولی ملایمی داشته است به صورتی که کاهش 9/0‌درصدی در نرخ بیکاری تجربه شده است. اما مساله عجیبی که طی دوره مذکور مشاهده می‌شود کاهش تعداد شاغلان کل کشور از 20 میلیون و 619 هزار نفر در سال 1384 به 20 میلیون و 500 هزار نفر در سال 1387 است و اگرچه نرخ بیکاری طی دوره 1384 تا 1387 کاهش یافته، اما با کاهش تعداد شاغلان نیز همراه بوده است. در واقع مساله‌ای که به عنوان پدیده‌ای مهم در بازار کار ایران از سال 1384 به بعد مشاهده ‌می‌شود، کاهش نرخ مشارکت کل افراد کشور برای جست‌وجو یا اشتغال در فعالیت‌های اقتصادی است. طی سال‌های 1384 تا 1387 نرخ مشارکت اقتصادی با سه درصد کاهش از 41 درصد به 38 درصد رسیده است. پس از آن طی سال‌های 1388 و 1389، که تا حدودی از روند کاهشی نرخ مشارکت کاسته شده و مقدار آن در سال 1389 به 4/38 رسیده است، مشاهده می‌شود که نرخ بیکاری افزایش قابل ملاحظه داشته و نرخ بی‌سابقه 5/13 درصد را تجربه کرده است. در توضیح این پدیده باید به مقادیر شاغلان و بیکاران کل کشور طی دوره مورد بررسی توجه شود. طی دو سال 1388 و 1389 در مجموع 983 هزار نفر به جمعیت فعال اقتصادی کشور اضافه شده است (در صورتی که در سال 1387 نسبت به سال 1384، جمعیت فعال 359 هزار نفر کاهش یافته بود) که از این تعداد 826 هزار نفر به جمعیت بیکار کشور و تنها 157 هزار نفر به جمعیت شاغل افزوده شده است. همین موضوع افزایش شدید نرخ بیکاری (به خصوص نرخ بیکاری زنان) را طی سال‌های 1388 تا 1389 ایجاد کرده است.

بررسی دوره 1384 تا 1390 که میزان اشتغال در ایران ثابت بوده است، نشان می‌دهد هرگاه جمعیت در سن کار مشارکت خود را در بازار کار افزایش داده،‌ نرخ بیکاری افزایش یافته است و بالعکس هرگاه به دلیل تصمیم برای افزایش سطح تحصیلات یا ورود مجدد در شرایط رونق اقتصاد، ورود خود را به تعویق انداخته است، نرخ بیکاری کاهش یافته است. در نتیجه بنگاه‌های اقتصادی که متقاضیان نیروی کار هستند، نیروی کار استخدام نکرده‌اند و افزایش عرضه نیروی کار تنها منجر به افزایش بیکاری شده است.

بنابراین در بررسی عملکرد دولت یازدهم در مقابله با پدیده بیکاری لازم است به ارقام نرخ مشارکت و اشتغال نیز توجه شود و با توجه به آنها بررسی شود که آیا کاهش نرخ بیکاری از 1/12 درصد در سال 1391 به 11 درصد در سال 1394 مانند هشت‌ساله 1384 تا 1390 به علت کاهش مشارکت در بازار کار ایجاد شده است یا دلیل آن افزایش اشتغال است. بر اساس آمارهای ارائه‌شده توسط مرکز آمار، نرخ مشارکت در بازار کار از 4/37 درصد در سال 1391 به 2/38 درصد در سال 1394 رسیده، که برابر با افزایش یک میلیون و 225 هزارنفری متقاضیان شغل است. در همین دوره تعداد شاغلان کشور با افزایش یک میلیون و 344 هزار نفر، از 20 میلیون و 628 هزار نفر در سال 1391 به 21 میلیون و 972 هزار نفر رسیده است و تعداد بیکاران با 119 هزار نفر کاهش، از دو میلیون و 848 هزار نفر در سال 1391 به دو میلیون و 729 هزار نفر رسیده است. در نتیجه در دوره 1391 تا 1394 روند نرخ بیکاری با توجه به افزایش تعداد شاغلان متناسب با افزایش نرخ مشارکت اقتصادی، در وضعیت مطلوب‌تری نسبت به گذشته قرار داشته است و از جمله دلایل آن می‌توان به کاهش تورم، افزایش ثبات نسبی اقتصادی، تغییر قیمت نسبی نیروی کار و سرمایه اشاره کرد.1

اگرچه طی سه سال گذشته نرخ بیکاری تا حدودی روند باثباتی داشته است، اما افزایش جمعیت جوان کشور و به تبع آن افزایش مشارکت آنها در بازار کار ایران در آینده نزدیک، در صورتی که با سیاست‌های اقتصادی مناسبی همراه نشود، می‌تواند بحران‌های اقتصادی و اجتماعی را به دنبال داشته باشد.

در نمودار 2 نرخ بیکاری جوانان 15 تا 29‌ساله طی یک دهه اخیر ترسیم شده است. طی سال‌های 1384 تا 1394 همواره نرخ بیکاری جوانان، بالای 20 درصد بوده و طی سه سال گذشته از 2/21 درصد به 3/23 درصد رسیده است. بنابراین افزایش نسبی تعداد شاغلان کشور طی سال‌های 1392 تا 1394 نتوانسته متناسب با افزایش جوانان جویای کار افزایش یابد و نرخ بیکاری آنها تقریباً دو درصد افزایش پیدا کرده است. همچنین مساله بیکاری زنان جوان طی یک دهه گذشته از مرز بحران نیز عبور کرده و نرخ بیکاری آنها به ارقام بالای 40 درصد رسیده است.

در کنار تصویر ارائه‌شده از بیکاری جوانان، توجه به مساله تحصیلات بیکاران جوان نیز از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. طی یک دهه گذشته بخش‌های اقتصادی کشور توانایی ایجاد مشاغلی متناسب با نیروی کار تحصیل‌کرده را نداشته‌اند و دولت نیز با اتخاذ سیاست افزایش پوشش تحصیلات دانشگاهی سعی در به تعویق انداختن هر چه بیشتر ورود جوانان به بازار را کار داشته است. این دو سیاست متضاد اکنون تبدیل به بحرانی جدی در ایجاد شغل برای جوانان تحصیل‌کرده شده است. نمودار 3 این شرایط را به خوبی نشان می‌دهد. از سال 1389 به بعد نرخ بیکاری جوانان دارای تحصیلات دانشگاهی به بالای 40 درصد رسیده و این مقدار برای زنان جوان نزدیک به 55 درصد است (از هر دو زن جوان تحصیل‌کرده که وارد بازار کار می‌شوند، یک نفر بیکار می‌شود). طی سال‌های 1392 تا 1394 تا حدودی نرخ بیکاری جوانان تحصیل‌کرده کاهش یافته است، اما سیاست‌های موجود با در نظر گرفتن جمعیت نزدیک به چهار میلیون‌نفری دانشجویان کشور، در آینده نزدیک نمی‌تواند بحران موجود را کنترل کند.

در مجموع طی سه سال سپری‌شده از دولت یازدهم، ثبات برخی متغیرهای اقتصاد کلان در کنار اصلاحاتی در قیمت‌های نسبی نیروی کار و سرمایه توانسته‌ سطح اشتغال کشور را تقریباً متناسب با افزایش نرخ مشارکت افزایش دهد و از افزایش شدید نرخ بیکاری جلوگیری کند، اما برای مساله اشتغال جوانان و به ویژه زنان جوان سیاست‌های موجود کافی نیست و لازم است این مساله با اولویت بیشتری پیگیری شود.

پی‌نوشت:

1- البته ارزیابی دقیق این عوامل نیازمند پژوهش‌های بیشتر اقتصادی است.