۱۰ نکته از تجارت ۱۰ماهه

1 طبق آمارهای ارائه‌شده از سوی گمرک ایران در 10ماهه سال جاری، تجارت خارجی جمهوری اسلامی ایران 78/151 میلیارد دلار (البته به جز نفت) بوده است. از این میزان 383/34 میلیارد دلار مربوط به صادرات و 768/43 میلیارد دلار مربوط به واردات بوده است. این میزان و اختلاف حدود 9 میلیارددلاری واردات و صادرات نشان‌دهنده کاهش اختلاف نسبت به سال‌های گذشته است. یعنی شکاف و اختلاف حجم صادرات غیرنفتی نسبت به واردات کاهش یافته است. البته چند مساله در این خصوص باید مورد توجه قرار گیرد. اولاً مفهوم و منظور از صادرات غیرنفتی باید مشخص شود. یعنی اگر نفت فقط نفت خام لحاظ شود، می‌توان بقیه صادرات را غیرنفتی تلقی کرد. ولی با راه افتادن تعدادی از سایت‌های پارس جنوبی، میعانات گازی، پلی‌اتیلن و برخی مواد پتروشیمی به اقلام صادراتی اضافه شده. در یک مفهوم می‌توان آنها را نیز نفتی تلقی کرد. به هر حال چیزی در حدود 10 میلیارد از این حجم صادرات می‌تواند بین صادرات نفتی و غیرنفتی مشترک باشد. آنچه می‌توان مسلم فرض کرد اینکه قطعاً 24 میلیارد از صادرات کشور، غیرنفتی است که پیشرفت قابل ملاحظه‌ای و منطبق با برنامه است. ثانیاً اگر به وزن صادرات و واردات توجه کنیم، ملاحظه می‌شود وزن صادرات، حدود 5/64 میلیون تن بود ولی وزن واردات حدود 5/32 میلیون تن است و این به این مفهوم است که صادرات ما تنی حدود 520 دلار قیمت داشته ولی ارزش واردات حدوداً تنی 1400 دلار بوده است؛ لذا می‌توان نتیجه گرفت، صادرات تا حدود زیادی مواد خام بوده ولی واردات کالاهای فرآوری‌شده بوده است.
2 به طور سنتی در چند سال اخیر، ایران با امارات، چین، ترکیه و کره جنوبی مراوده بالایی داشته است اما در گزارش اخیر سوئیس به عنوان یک کشور اروپایی جزو پنج شریک اول کشور شده است. شاید برای برخی ناظران این سوال مطرح باشد که پیوستن سوئیس به جمع پنج کشور اول به چه دلیل بوده است؟
برای پاسخ به این سوالات باید به جزییات آمار واردات و صادرات مراجعه و بر اساس کدهای جدول طبقه‌بندی سیستم هماهنگ‌شده بررسی کرد تا مشخص شود چه کالاهایی از سوئیس وارد شده است. ولی بالا بردن ارزش واردات از سوئیس می‌تواند تا حدودی به علت واردات طلا (شمش) و بعضاً ماشین‌آلات باشد.
3 صادرات ایران در سال‌های اخیر بسیار متنوع شده است و از 3200 گروه کالایی بالاتر رفته است. به جز چین، کره و ترکیه، صادرات به بقیه کشورها به ویژه عراق و افغانستان نشان‌دهنده صادرات کالاهای ساخته‌‌شده است که این بسیار به نفع صنعت داخلی است.
4 در جریان تجارت خارجی بحث بر سر نوع کالای وارد‌شده همواره در محافل کارشناسی مطرح بوده است. هنوز آمار صحیحی از ترکیب کالاهای وارداتی و تلقی صحیح از مصرفی، واسطه‌ای و سرمایه‌ای وجود ندارد. البته بانک مرکزی بر اساس آمار واردات گمرک ایران و بر اساس ضوابطی که عمدتاً بر اساس جدول طبقه‌بندی BEC (Broad economic Categories) است به صورت تقریبی مشخص کرد که بر این اساس عمده واردات را کالاهای واسطه‌ای و سرمایه‌ای تشکیل می‌دهد. ولی یک مساله را نباید فراموش کرد و آن هم قاچاق است. چون معمولاً کالاهای مصرفی که دارای حقوق ورودی بالا هستند و برخی از کالاها مثل کالاهای لوکس و یا محصولات آرایشی که مشمول ضوابط بهداشتی و استاندارد بالا و مشکل است، ممکن است از طریق قاچاق وارد شوند. که لذا در آمار رسمی واردات ملحوظ نمی‌شود. البته این امر هنوز به طور دقیق و رسمی و اینکه چه مقدار کالا از این طریق وارد و ترکیب آن چه کالاهایی است، وجود ندارد. بنابراین در تحلیل واردات باید به ظرافت‌های مطرح‌شده دقت کرد.
5 یکی از مواردی که در تجارت خارجی مطرح است تعادل در تجارت خارجی است. کاهش کسری تجاری از اهداف هر اقتصادی است. کسری تجاری ایران در سال‌های قبل 15 میلیارد دلار بود. البته هنوز کسری تجاری ایران بیش از 9 میلیارد دلار است. اما یقیناً کاهش کسری تجاری اتفاق مثبتی قلمداد می‌شود.
6 در گزارش اخیری که از تجارت خارجی کشور منتشر شده است نکات قابل تاملی وجود دارد. متاسفانه در سال جاری مقدار زیادی گندم و خوراک دام وارد شد، که از لحاظ وزن واردات بالا رفته ولی از لحاظ ارزش کاهش یافته است. دلیل این تاسف نه به دلیل صرف وجود گندم و خوراک دام در ترکیب واردات است، بلکه به این دلیل است که ما در چهار سال قبل به خودکفایی در تولید گندم رسیدیم ولی بعداً چنین شرایطی را نتوانستیم حفظ کنیم، به صورتی که واردات گندم به ارزش 040/2 میلیارد دلار در 10ماهه سال جاری رقم اول واردات ما را تشکیل می‌دهد و این اتفاق خوشایندی نیست .
7 گزارش اخیر از کاهش وزن واردات و صادرات در حالی حکایت دارد که ارزش آنها افزایش یافته، این اتفاق می‌تواند مثبت باشد، زیرا در هر دو حالت مبین این امر است که کالاهای فرآوری‌شده صادر و یا وارد شده است مخصوصاً اگر در واردات، ماشین‌آلات و کالای سرمایه‌ای را شامل شود.
8 ارزیابی اولیه نشان می‌دهد سهم میعانات گازی و محصولات پتروشیمی کم شده است. اما باید گفت بر‌خلاف ظاهر عملکرد نشان می‌دهد این امر در حال حاضر زیاد محسوس نیست. پتروشیمی و میعانات گازی می‌تواند تا حدودی به عنوان صادرات مشتقات نفتی تلقی شود. ولی در مجموع می‌توان افزایش صادرات بقیه کالاها (به غیر از محصولات پتروشیمی و میعانات گازی) را اتفاق مثبتی تلقی کرد.
9 در تحلیل تجارت خارجی باید تغییرات نرخ ارز را نیز در نظر داشت. مسلماً تغییرات نرخ ارز همانند همه کشورهای دنیا باعث کاهش واردات و افزایش صادرات می‌شود. در سبد کالاهای صادراتی می‌تواند تغییراتی از جهت کالاهای مصرفی و خوراکی را شامل شود. البته هنوز تغییر نرخ ارز به طور کامل تاثیر خود را نشان نداده است، زیرا به تدریج ممکن است هزینه تولید در داخل بالا برود و تاثیرات نرخ ارز و ارزان تمام شدن صادرات به لحاظ پایین آمدن ارزش پول ملی را خنثی کند. به هر حال در کوتاه‌مدت و در حال حاضر باعث شده صدور ارزاق عمومی و کالاهای مصرفی غذایی به دلیل پایین آمدن ارزش پول ملی و بالا رفتن نرخ ارز، در داخل بسیار گران و به زیان مصرف‌کننده تمام شود. البته دولت با ممنوع کردن صادرات حدود 35 قلم کالا و یا بستن عوارض بر روی حدود 40 قلم کالای صادراتی توانسته تا حدودی جلو این امر را بگیرد. در هر حال باید سیاست اصولی در این امر اتخاذ شود.
10 تجارت با همسایگان یکی از مزیت‌های هر کشوری محسوب می‌شود. همان‌طور که قبلاً نیز گفته شد، ترکیب صادرات ما به عراق بیشتر کالاهای ساخته‌شده و مصرفی است. در این خصوص رقبای زیادی وجود دارد که باید در درازمدت به آنها توجه شود. کشور ما در صدور این کالا مزیت‌های نسبی فراوانی دارد. از جمله همجواری، و دسترسی اقلیم کردستان عراق برای صدور کالا از طریق کشور ما (ترانزیت کالا از طریق ایران به بنادر جنوبی و حاشیه خلیج فارس). عراق در مجموع کشوری است که به آب‌های آزاد راه ندارد. راه دریایی عراق فقط از طریق بندر بصره و اروندرود است که چندان مناسب برای کشتیرانی نیست. در هر حال جمهوری اسلامی ایران می‌تواند از این مزیت‌های ژئوپولتیکی استفاده کند و صادرات به عراق را دارای پشتوانه محکم و چشم‌انداز آن در درازمدت را تامین و تحکیم کند.