جنگجویان کوهستان

وقتی در سال 2009 صادرات نفت کردستان به صورت رسمی آغاز شد، حتی به مخیله مقامات بغداد هم خطور نمی‌کرد صادرات نفتی که تحت نظارت دولت مرکزی آغاز شده است، با استفاده از تانکر و بدون نظارت دولت مرکزی عراق ادامه یابد و نهایتاً به صادرات مداوم نفت از طریق خط لوله‌ای مستقل بینجامد. اما رویای اربیل و کابوس بغداد، اکنون جامه واقعیت پوشیده است. بر اساس گزارش رویترز تا کنون حداقل یک محموله نفتی در آمریکا و چهار محموله دیگر نیز در رژیم صهیونیستی تحویل داده شده است. وال‌استریت‌ژورنال نیز تعداد کل محموله‌های بارگیری‌شده تا کنون را چهار مورد اعلام کرده است. همزمان عراق پس از شکایت‌های مداوم موفق شده است با حکم دادگاهی در آمریکا یک محموله نفتی کردستان عراق را توقیف کند. این صادرات نفت نسبتاً پایدار، امکان افزایش تولید و بهبود درآمدهای نفتی را فراهم ساخته و توان اقتصادی منطقه کردستان را بیش از پیش افزایش داده است. استقلال نسبی اقتصادی، همزمان با بحران داخلی عراق در نتیجه تحرکات گروه تروریستی داعش، فرصتی را برای کردها فراهم ساخته تا استقلال سیاسی خود را در سطحی جدید پیگیری کنند: تشکیل کشور مستقل با برگزاری رفراندوم. در این میان، کنترل منطقه نفتی کرکوک توسط نیروهای پیشمرگه کرد به اهرم فشاری برای استقلال منطقه خودمختار تبدیل شده است؛ هرچند آنها در این میان به جز رژیم صهیونیستی، حامی دیگری ندارند. این بار حتی آمریکا هم با تشکیل کشور کردستان مخالف است.

در جست‌وجوی صادرات پایدار
از ابتدای خردادماه، کردستان عراق بارگیری نخستین محموله نفت را از خط لوله جدیدالاحداث خود آغاز کرد؛ خط لوله‌ای که نفت را با هدف حمل به وسیله نفتکش، به بندر جیهان ترکیه منتقل می‌کند. این محموله یک میلیون‌بشکه‌ای، با مقداری تخفیف، به قیمت حدود 100 میلیون دلار در منطقه مدیترانه به فروش رسید و عملاً دولت مرکزی عراق را، که مدعی حاکمیت انحصاری بر کل نفت است و هرگونه فروش مستقل را «قاچاق» می‌داند، از پروسه صادرات خارج کرد. انتقال نفت از خط لوله جدید، دسامبر سال گذشته میلادی شروع شد؛ اما آنکارا در آن زمان اعلام کرد تا حل مناقشه میان اربیل و بغداد، منتظر می‌ماند. بعد از پنج ماه گفت‌وگوی بی‌نتیجه، مخازن ذخیره نفت در جیهان ترکیه، با 5/2 میلیون بشکه نفت کردستان عراق پر شدند و آنکارا عملاً به این نتیجه رسید که ممانعت از صادرات نفت، سودی نخواهد داشت. بعد از این بود که نخستین محموله نفتی بارگیری شد و بعد از مدتی سرگردانی در آب‌ها، به فروش رسید. بر اساس آخرین اخبار غیررسمی، صادرات نفت منطقه کردستان عراق به بندر جیهان، به 100 تا 120 هزار بشکه در روز رسیده است و دولت منطقه قصد دارد در کوتاه مدت، این رقم را به 250 هزار بشکه در روز برساند. هم‌اکنون نیز اخباری از رسیدن صادرات نفت کردستان به 220 هزار بشکه در روز منتشر شده است. بر اساس چشم‌انداز نسبتاً بلندپروازانه منطقه، صادرات نفت تا پایان سال 2014 میلادی به 400 هزار بشکه در روز و تا سال 2015 به یک میلیون بشکه در روز خواهد رسید. صادرات پایدار نفت، استقلال اقتصادی منطقه خودمختار را به ارمغان خواهد آورد؛ استقلالی که کردها از زمانی که صادرات نفت را به کمک تانکر در سال 2012 آغاز کردند، در پی آن بودند. در آن زمان، محموله‌های نسبتاً کوچک به کمک تانکرهای نفتی و از مسیر زمینی به ترکیه صادر می‌شد. اندکی بعد کردستان عراق توانست نخستین محموله نفتی خود را به صورت مستقل به فروش برساند.

بهار کردستان
در بهار سال 1392، خبرگزاری رویترز از فروش نخستین محموله مستقل نفت توسط کردستان عراق پرده برداشت. در آن زمان، ارزش این محموله 30‌هزار‌تنی، حدود 22 میلیون دلار برآورد شد. بارگیری این محموله از میدان نفتی «تق‌تق» به مقصد ترکیه، بعد از گذشت چهار سال از آغاز صادرات نفت کردستان تحت کنترل دولت مرکزی عراق صورت می‌گرفت و البته نخستین صادرات نفت کردستان به شمار نمی‌رفت. چرا که مراودات نفتی کردستان با ترکیه، از ژوئن سال 2012 به مقصد شهر مرسین آغاز شده بود. در دسامبر همان سال به دلیل افزایش تنش‌ها میان دولت عراق و دولت کردستان، این مراودات متوقف شد. از ژانویه سال 2013، کردستان عراق صادرات مستقل به ترکیه را با حجم بیش از 15 هزار بشکه در روز در دستور کار قرار داد و در ابتدای سال 1392 (آوریل 2013)، رقم صادرات به 50 هزار بشکه در روز رسید. پیش از شروع صادرات مستقل، صادرات نفت کردستان عراق به صورت معمول و تحت نظارت دولت عراق، از طریق خط لوله کرکوک-جیهان صورت می‌گرفت. صادرات مستقل نفت به وسیله تانکر، پایدار نبود و حجم قابل‌توجهی را نیز دربر نمی‌گرفت. لذا مسیر دیگری برای صادرات نفت مطرح شد و عملیات احداث خط لوله جدید در سال 2013 به پایان رسید. صادرات در هفته‌های اخیر، ثمره راه‌اندازی این خط لوله به شمار می‌رود. اکنون با میسر شدن امکان صادرات پایدار و فراوان نفت، تولید نفت نیز افزایش یافته است. «گنل انرژی»، یکی از شرکت‌های پیشگام در اکتشاف و تولید نفت، در ماه ژوئن 84 هزار بشکه نفت در روز تولید کرد که در مقایسه با متوسط تولید 63 هزار بشکه در شش‌ماه نخست سال جاری میلادی، افزایش قابل‌توجهی محسوب می‌شود. گنل انرژی بر همین اساس پیش‌بینی کرده است در سال 2014، به طور متوسط 60 تا 70 هزار بشکه در روز نفت تولید خواهد کرد که درآمد حدود 500 تا 600 میلیون دلاری برای این شرکت به ارمغان خواهد آورد.

پاداش قمار نفتی
گنل انرژی ترکیه یکی از موفق‌ترین نمونه‌های حضور شرکت‌های خارجی در کردستان عراق به شمار می‌رود. از سال 2011 انبوهی از شرکت‌های نفتی بزرگ به منطقه سرازیر شدند که نام‌های بزرگی همچون شورون، اگزون موبیل و توتال در میان آنها به چشم می‌خورد. بلومبرگ در گزارشی به موفقیت برخی از این شرکت‌ها در کردستان عراق و دستیابی آنها به سود سرشار پس از راه‌اندازی خط لوله صادرات نفت پرداخته و گفت‌و‌گویی را نیز با تونی هیوارد، مدیرعامل پیشین بریتیش پترولیوم، که اکنون مسوولیت گنل انرژی را برعهده دارد، انجام داده است. هیوارد این‌گونه از اهداف کردستان برای توسعه میادین نفتی می‌گوید: «چیزی که مرا شدیداً متعجب کرد، حجم توسعه‌ای بود که در منطقه صورت می‌گرفت. پر از امنیت، اطمینان و موفقیت بود... روشن است هر چه کردها تولید و زیرساخت‌های بیشتری به دست می‌آورند، فقط در پی بهبود وضعیت خود هستند. همان‌طور که خودشان می‌گویند: «ما به جز کوه‌ها، دوستی نداریم».» گنل انرژی در هفت قرارداد «مشارکت در تولید» در کردستان حضور دارد که بزرگ‌ترین آنها میدان‌های «تق‌تق» و «تاوک» هستند. مجموع ذخایر ناخالص اثبات‌شده و محتمل این دو میدان، 3/1 میلیارد ‌بشکه است و بر اساس برنامه‌ریزی قرار است تولید این دو میدان تا پایان سال 2014، به 200 هزار بشکه در روز برسد. سهم گنل انرژی در میدان تق‌تق 44 درصد و در تاوک، 25 درصد است. به عقیده بسیاری، سود سرشار این دو پروژه نفتی را می‌توان پاداش آینده‌نگری شرکت مذکور دانست. نمونه روشن دیگری از چهره‌های خارجی موفق در منطقه کردستان، تد کوزل، مدیرعامل Gulf Keystone Petroleum است. او در گفت‌وگو با بلومبرگ می‌گوید: «در سال 2006، اگر شما یک مرد نفتی بودید که به جای خون، نفت در رگ‌هایتان جاری بود، باید به کردستان می‌رفتید.» از زمانی که شرکت GKP در سال 2009 در میدان شیخان کردستان عراق نفت کشف کرد، ارزش بازار آن از 50 میلیون پوند به یک میلیارد پوند افزایش پیدا کرد. این افزایش برای شخص کوزل نیز بسیار سودآور بوده است: حقوق پایه او سالانه 675 هزار دلار است که به آن حقوق متغیری هم اضافه می‌شود. او تا سال 2011، بیش از 22 میلیون دلار پاداش دریافت کرده است. موفقیت شرکت‌های نفتی خارجی در منطقه کردستان عراق، ضمن ایجاد یک بازی برد-برد برای دو طرف، تاثیرات سیاسی نسبتاً قابل‌توجهی نیز داشته و البته به اختلاف میان دولت مرکزی عراق و دولت منطقه خودمختار کردستان دامن زده است. ریشه اصلی این اختلافات چیزی نیست جز تقسیم پول نفت.

سفره خالی نفت
بر اساس یک توافق طولانی‌مدت، کلیه صادرات نفت عراق بایستی از طریق شرکت دولتی «سومو» که وظیفه بازاریابی و فروش نفت عراق را بر عهده دارد، صورت گیرد و 17 درصد از درآمد فروش نفت نیز به دولت کردستان اختصاص می‌یابد. بر اساس گزارش تفصیلی «گروه بین‌المللی بحران» درباره مراودات نفتی عراق و کردستان، این سهم 17‌درصدی، حدود 95 درصد بودجه دولت منطقه‌ای کردستان را در سال‌های گذشته تامین کرده است که البته در زمان تهیه گزارش مذکور در آوریل سال 2012، تمامی این 17 درصد پرداخت نشده است و رقمی در حدود 13 درصد محقق شده است. اما مناقشه اصلی در این میان، بر سر مبلغ پرداختی به دولت منطقه‌ای کردستان به منظور تامین هزینه سرمایه‌گذاری شرکت‌های خارجی در این منطقه است که در چند سال اخیر بارها به قطع صادرات نفت کردستان انجامیده است. صادرات نفت کردستان، به صورت رسمی از ژوئن سال 2009 آغاز شد. یک سال بعد دولت کردستان عراق قول داد روزانه 100 هزار بشکه نفت در سال 2011 صادر کند و در مقابل دولت عراق نیز تعهد داد نیمی از درآمد نفتی حاصل از این صادرات را، به منظور جبران سرمایه‌گذاری و هزینه‌های عملیاتی به شرکت‌های نفتی حاضر در منطقه کردستان بپردازد. تعهد دولت عراق، صرفاً پرداخت بابت هزینه‌ها را شامل می‌شد و پرداخت بابت سود شرکت‌های نفتی از آن مستثنی شده بود. چرا که به نظر دولت عراق، قراردادهای دولت کردستان، سودی بیش از حد متعارف برای شرکت‌های نفتی در نظر گرفته است. پرداخت سود شرکت‌ها، باید از محل بودجه منطقه کردستان صورت گیرد. در اکتبر سال 2011، توافق شد صادرات به 175 هزار بشکه در روز افزایش یابد. اما چند ماه بعد، دولت کردستان صادرات نفت از این منطقه را در اعتراض به تاخیر در پرداخت‌های 5/1 میلیارد‌دلاری دولت عراق متوقف کرد. از آگوست سال 2012، دولت کردستان مجدداً صادرات نفت را از سر گرفت. با آغاز مجدد صادرات نفت از منطقه کردنشین عراق، دولت عراق نیز پذیرفت بدهی خود را به شرکت‌های خارجی بپردازد و در ماه اکتبر، 558 میلیون دلار به شرکت‌های فعال در منطقه کردستان پرداخت کرد. دولت کردستان نیز در مقابل، با افزایش صادرات نفت از این منطقه به 250 هزار بشکه در روز موافقت کرد که البته این میزان صادرات، محقق نشد و نارضایتی مقامات عراقی را به همراه آورد. با افزایش مجدد تنش‌ها، از ماه دسامبر سال 2012 صادرات نفت کردستان مجدداً متوقف شد و صادرات مستقیم به ترکیه به صورت جدی و به کمک تانکر در دستور کار قرار گرفت. دولت کردستان برای سال 2013، مبلغ 5/3 میلیارد دلار از دولت مرکزی درخواست کرد و بغداد تنها 646 میلیون دلار از این رقم را در نظر گرفت. این مساله کردستان را بر راه‌اندازی خط لوله مصمم‌تر ساخت. کردستان عراق همزمان توافقنامه‌ای را با ترکیه در زمینه نفت و گاز امضا کرد و البته توافق‌ها و مذاکرات صورت‌گرفته با دولت مرکزی، هیچ وقت اجرایی نشدند. با صادرات نفت از طریق خط لوله، دولت عراق شکایت‌هایی را در مجامعی مثل اتاق بازرگانی بین‌المللی مطرح کرد و در آخرین اقدام توانست با شکایت در آمریکا یک محموله نفتی را توقیف کند، کردستان در مقابل فروش این محموله را طبق قانون‌اساسی حق خود می‌داند، مناقشه بر سر سهم کردستان از پول نفت، حتی در روزهای پرتنش کنونی نیز ادامه دارد. صفین دیزایی، سخنگوی دولت کردستان خواستار افزایش سهم این منطقه از فروش نفت به 25 درصد شده است؛ سهمی که به گفته او عملاً به حدود 5/10 درصد کاهش یافته و حتی به رقم 17 درصد مورد توافق نیز نرسیده است. گذشته از مباحث بر سر سهم منطقه کردنشین از درآمد نفتی، درباره دامنه اختیارات قانونی دولت کردستان در زمینه انعقاد قراردادهای استخراج نفت نیز مناقشاتی وجود دارد. این مساله از آنجا نشات می‌گیرد که تفاسیر متفاوتی از قانون اساسی و نیز قانون نفت و گاز منطقه‌ای دولت کردستان صورت گرفته است و دولت‌های عراق و کردستان، هر دو، تصمیم‌گیری در مورد میادین نفتی کردستان را حق خود می‌دانند. ناگفته پیداست در این زمینه، آنچه در عمل صورت گرفت، توسعه میادین نفتی کردستان با حضور شرکت‌های خارجی بوده است.

داعش؛ فرصت یا تهدید؟
بسیاری از گزارش‌های منتشر‌شده، گسترش حضور نیروهای داعش در عراق را همزمان با صادرات نفت کردستان عراق، یک موقعیت مناسب برای این منطقه خودمختار می‌دانند. رانجی علاءالدین، نویسنده گاردین، در گزارش خود بحران عراق را «فرصتی برای کردها» دانسته است. اشاره او به امکان برگزاری رفراندوم توسط مسعود بارزانی، رئیس منطقه خودمختار کردستان، است. عمر عزیز، نویسنده واشنگتن‌پست، نیز بحران داعش در عراق را فرصتی برای کردها می‌داند چرا که برای آنها، «یک عراق چندپاره، به معنای یک کردستان مستقل است». بر اساس گزارش واشنگتن‌پست، کردها بیش از ابوبکر البغدادی، نوری المالکی را سرزنش می‌کنند و این مساله دو دلیل دارد: مخالفت مالکی با استقلال نفتی کردستان و احساس خطر بالقوه از حضور یک دولت شیعی مقتدر مرکزی. در شرایطی که حضور داعش در عراق هر لحظه سمت‌وسوی جدیدی می‌گیرد، مقامات کردستان عراق از رفراندوم استقلال در آینده نه‌چندان دور سخن می‌گویند. مسعود بارزانی چند روز قبل در پارلمان کردستان در اربیل اعلام کرده است: «زمان تعیین سرنوشت ما فرا رسیده است و ما نباید به دیگران اجازه دهیم آن را برای ما مشخص کنند.» صفین دیزایی، سخنگوی منطقه خودمختار کردستان، نیز در این باره گفته است: «به عنوان مردم، ما حق استقلال داریم، اما این مساله برعهده مردم کردستان است که از طریق رفراندوم تصمیم بگیرند.» سخنگوی کردستان به یک نکته دیگر نیز اشاره کرده است: تداوم کنترل کرکوک توسط نیروهای پیشمرگه تا زمان برگزاری رفراندوم. کرکوک، شهر نفتی بزرگ عراق با ظرفیت تولید حدود 650 هزار بشکه نفت در روز به شمار می‌رود که تولید نفت آن بعد از یک خرابکاری عمدی در ماه مارس 2014، کاهش شدیدی پیدا کرد. ذخایر نفت این منطقه حدود 9 میلیارد بشکه برآورد می‌شود. استان کرکوک به مرکزیت شهری به همین نام، از دیرباز منطقه مورد مناقشه میان ساکنان ترکمن، کرد و عرب به شمار می‌رود که در دوره‌های مختلف با توجه به تغییرات سیاسی، شرایط داخلی آن نیز تغییر کرده است. در آخرین گام و بعد از حضور نیروهای داعش در این منطقه، نیروهای پیشمرگه وارد شدند و ضمن گرفتن کنترل منطقه از دست ارتش عراق، نیروهای داعش را نیز به بیرون راندند. نیروهای پیشمرگه در ادامه کنترل 2 میدان نفتی را در دست گرفتند و البته اخبار دیگری نیز از تصرف میادین نفتی و اخراج کارکنان آنها منتشر شد. بعد از حضور گسترده نیروهای پیشمرگه، اکنون گفته می‌شود آنها قصد خروج از این منطقه را ندارند و برخی مقامات رده‌بالای دولت کردستان ضمن اشاره به هویت کردی کرکوک، از الحاق این منطقه به دولت و شاید حتی کشور مستقل کردستان سخن می‌گویند. این اظهارات در شرایط بحران داخلی عراق، حتی مورد اعتراض برخی چهره‌ها و گروه‌های کرد نیز قرار گرفته است و ابهام درباره آینده کرکوک را بیش از پیش افزایش داده است. دولت کردستان به همین مساله اکتفا نکرده و صادرات نفت را از کرکوک به صورت محدود و به میزان 20 تا 25 هزار بشکه در روز آغاز کرده است. در ادامه چشم‌انداز افزایش حجم صادرات از طریق خط لوله مستقل وجود دارد. کنترل کرکوک توسط نیروهای پیشمرگه، یک گام بزرگ دیگر به سمت استقلال کردستان در روزهای بحرانی عراق به شمار می‌رود. دور از ذهن نیست که در صورت تحقق این استقلال و تداوم تسلط داعش بر مناطقی در عراق، این کشور سه‌پاره خواهد شد: منطقه کردنشین شمال و شمال غربی، منطقه عرب‌نشین سنی در غرب و مرکز و منطقه عرب‌نشین شیعی در شرق و جنوب. تمام این تحولات در حالی صورت می‌گیرد که هنوز حتی یک قرن هم از تشکیل کشور عراق نمی‌گذرد. با وجود این، برخی هنوز از امید به بازپس‌گیری مناطق اشغالی داعش و تداوم سیستم خودمختار کردستان عراق سخن می‌گویند. نیویورک‌تایمز تنها حامی کردها را در استقلال، مقامات اسرائیلی می‌داند و از مخالفت آمریکا و کشورهای منطقه با این اقدام کردستان به ویژه در شرایط فعلی می‌نویسد. منطقه کردنشین با بحران سوخت دست‌وپنجه نرم می‌کند و کردها نیز در تصمیم‌گیری در مواردی مثل سرنوشت کرکوک، کاملاً یکپارچه و متحد نیستند. هر چند مقام‌های کردستان انبوه اخبار مربوط به صادرات نفت به رژیم صهیونیستی، توافق با داعش برای عدم تجاوز به محدوده‌های تحت کنترل یکدیگر و صادرات نفت داعش از طریق منطقه خودمختار را تکذیب می‌کنند، از نگاه یک ناظر بی‌طرف شاید بتوان نتیجه‌گیری کرد تنها متغیر تاثیرگذار بر تصمیم‌گیری کردهای عراق، «استقلال» است و بس؛ و شاید با توجه به پیشینه مملو از آوارگی و کشتار آنها، این رفتار چندان هم غیرمنتظره و عجیب نباشد.

منابع:
1- Bloomberg, Tony Hayward Gets His Life Back as Kurdish Pipeline Opens, Brian Swint
2- The Guardian, Why the crisis in Iraq is an opportunity for Kurds, Ranj Alaaldin
3- The Washington Post, No, our friends the Kurds will never fight ISIS. Here's why, Omer Aziz
4- Iraq And The Kurds: The High-Stakes Hydrocarbons Gambit, International Crisis Group.