لنگرگاه تجارت

بندر بوشهر در شمال خلیج فارس به‌رغم لنگرگاه نامناسب، در دوره معاصر تبدیل به یکی از مهم‌ترین بنادر این منطقه شد. در دوره صفویه این بندر اهمیت چندانی نداشت اما با تصمیم نادرشاه برای تاسیس ناوگان دریایی بومی در بوشهر رفته‌رفته این شهر دارای اهمیت شد. در دوره زندیه با امتیاز تجاری که کریم‌خان زند در 23 ذیحجه 1176 ق /‌2 جولای 1763 م به انگلیسی‌ها داد این بندر به پایگاه تجاری آنان در خلیج فارس تبدیل شد و مفاد افزوده وی به این قرارداد باعث رونق تجارت داخلی و خارجی بوشهر شد (رائین، ج 2، ص 669). در نتیجه اختلافات پیش‌آمده میان کریم‌خان و انگلیسی‌ها و الغای قرارداد از سوی خان زند در سال 1182 ق / 1769 م، انگلیسی‌ها دفاتر و مراکز خود را از بوشهر به بصره منتقل کردند. پس از تصرف بصره به دست قوای زندیه انگلیسی‌ها بار دیگر در 1188 ق / 1775 م به بوشهر بازگشتند. در دوره فعالیت مجدد شرکت‌های تجاری انگلیسی در بوشهر تجارت خارجی رونق چندانی نداشت و تا پایان سال 1204 ق /1790م تنها یک کشتی که محموله آن مقداری پارچه نخی، آهن، شکر و یک نوع پارچه خیلی نازک (وال) بود به بوشهر وارد می‌شد. طبق گزارشی حتی در سال‌های پایانی این دوره شرکت ضرر می‌داد (رائین، ج 2، ص 673). اما پس از آن فعالیت‌های تجاری رونق یافت و میزان واردات پارچه نخی انگلیسی به بوشهر به بیش از 600 توپ رسید (رائین، ج 2، ص 673). در اواخر قرن هجدهم تجارت خلیج فارس رفته‌رفته کاهش یافت. کمپانی هند شرقی انگلیس در سال‌های 1194 تا 1203 ق /1780 تا 1789 م در بوشهر تنها موفق شد 667 عدل امتعه پشمی را به فروش برساند و این برای آنان زیان خالصی معادل 1232 لیره بود (چارلز عیسوی، ص 124). سال‌های منتهی به قرن نوزدهم تجارت بوشهر به دلیل شرایط جهانی پس از جنگ‌های ناپلئون و استقرار نیروی دریایی انگلیس در خلیج فارس و افزایش هرج و مرج در عراق به سرعت توسعه یافت (چارلز عیسوی، ص 112). امتیازات تجاری و سیاسی واگذار‌شده به انگلیسی‌ها موجب رونق تجارت خارجی قسمت‌های مختلف ایران از جمله بوشهر، دروازه ورودی انگلیسی‌ها به ایران، شد. بیشتر روابط تجارت این شهر با هند و از طریق کمپانی هند شرقی انگلیس بود (چارلز عیسوی، ص 109). رقابت بین‌المللی روسیه و انگلیس در طی این قرن و امتیاز تجاری که روس‌ها در نتیجه قراردادهای گلستان و ترکمانچای از دولت ایران گرفتند بر تولیدات داخلی و تجارت خارجی سایر کشورها از جمله انگلیسی‌ها در ایران و به ویژه در مهم‌ترین مقر آنان در ایران یعنی بوشهر تاثیر چشمگیری گذاشت (چارلز عیسوی، ص 109؛ عبدالله مستوفی، ج 3، ص 83). طبق گزارش یکی از کارگزاران انگلیسی از اوضاع تجاری بوشهر در فاصله سال‌های 1290 / 1873 تا 1300 / 1882 تجارت خارجی بوشهر رشد چشمگیری داشته است. در 1290 ق / 1873 م تنها یک شرکت اروپایی در این شهر وجود داشت اما با گذشت ده سال سه شرکت همراه با آژانس‌ها و شرکت‌های اروپایی متعددی در بوشهر دیده می‌شد (چارلز عیسوی، ص 126). در همین زمان ورود مال‌التجاره از انگلیس به بوشهر از 668 هزار لیره به چهار میلیون لیره رسید و مال‌التجاره‌های وارداتی هند هم از یک میلیون و 90 هزار لیره به یک میلیون و 730 هزار لیره رسید (چارلز عیسوی، صص 127-126). این افزایش عوامل متعددی داشت که از آن میان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: راه افتادن راه‌های کشتیرانی در بنادر خلیج فارس، انحراف تجارت از راه‌های طرابوزان و قفقاز از طریق جنگ سال 1305 ق / 1877 م روس-عثمانی و الغای معافیت گمرکی کالاهای ترانزیتی از طریق قفقاز. تجارت خارجی ایران تا اواخر قرن نوزدهم به سرعت افزایش یافت و پس از آن رو به تعادل گذاشت. کل تجارت بوشهر در 1233 ق / 1817 م در حدود 500 هزار لیره بود. ارزش صادرات و واردات این بندر در سال 1313 ق / 1895 م به ترتیب به 529 هزار پوند استرلینگ و 1017 هزار پوند استرلینگ رسید. این رقم در سال آغاز جنگ جهانی اول به 602 هزار پوند استرلینگ در صادرات و 826 هزار پوند استرلینگ در واردات رسید. صادرات افزایش یافته بود اما واردات کاهش یافت (چارلز عیسوی، ص 127). بدین ترتیب روند تجارت بوشهر در سال‌های ابتدایی قرن بیستم با شیب ملایمی رو به افول نهاد. یکی از دلایل این افول راه‌های مواصلاتی این بندر به مناطق مرکزی ایران بود. صعب‌العبور بودن راه بوشهر به شیراز انتقال کالاهای وارداتی را به مناطق مرکزی ایران دشوار و پر‌هزینه می‌ساخت. با احداث راه‌آهن خرمشهر که این بندر را به مناطق داخلی ایران متصل می‌کرد، انگلیسی‌ها نیز پایگاه‌های تجاری خود را به این شهر منتقل کردند و با گذشت ایام تجارت بوشهر از رونق افتاد (آکی یو کازاما، سفرنامه کازاما، ص112). از گمرک بوشهر کالاهای مختلفی صادر و وارد می‌شد. انگلیسی‌ها در دوره زندیه به میزان زیادی پارچه اروپایی و کالاهای هندی از سورت و بنگال به این بندر می‌فرستادند. کالایی که از بوشهر به خارج صادر می‌شد، عبارت بود از: پارچه‌های ابریشمی یزد و کاشان، ابریشم خام از گیلان، فرش، ریواس ازبک و سایر مواد دارویی ایران. علاوه بر این، پنبه، انواع میوه از مناطق کوهستانی، گلاب و مقدار زیادی شراب ساخت ارمنی‌های ساکن شیراز نیز به بوشهر حمل می‌شد و از آنجا به سایر نقاط دنیا از جمله بصره و هندوستان ارسال می‌شد (نیبور، ص 39، 156). در دوره قاجار با رونق تجارت دریایی بوشهر کالاهای مختلفی از اقصی نقاط دنیا به این بندر وارد می‌شد. از جمله کالاهایی که در این دوره وارد می‌شد می‌توان به سنگ تفنگ و انواع اسلحه اشاره کرد که تجار انگلیسی به تجارت آن اشتغال داشتند. سایر کالاهایی که به این بندر وارد می‌شد شامل اقلام زیر بود: انواع پارچه‌ها و منسوجات پشمی، ابریشمی و پنبه‌ای از جمله پارچه‌های پنبه‌ای منچستر و گلاسکو، پارچه‌های بنگالی، چیت‌های ساحلی، پارچه‌های طویل، پارچه آبی پورتونونو، مالابار، سورات، پارچه‌های ابریشمی از فرانسه، نخ پنبه، شال خیزران، پارچه‌های رنگ‌شده، مواد اولیه‌ای مانند ورقه‌های مس، روی، قلع، سرب و فولاد وارد‌شده از انگلیس و هندوستان که برای تولیدات داخلی به اصفهان فرستاده می‌شد، تجهیزات آهنی و چاقو و چنگال، شیشه و کالاهای شیشه‌ای، لوازم خرازی، و نقره‌آلات و جواهرات، ظروف ساخت انگلیس و اجناس چینی، مواد غذایی و انواع ادویه‌جات چون انواع چای هندی و چینی و جاوه‌ای، شکر، نیشکر، مس، زنجبیل، هل، میخک، جوز هندی، دارچین، شبدر، مشک، لاک، کافور، زردچوبه، ریواس، قهوه، غلات و حبوبات، خواربار، کالاهای گجرات، کتانی، کامبی، چاندر، پنبه بروچ و ساندی، توتون، تنباکو، انواع و اقسام قالیچه. از میان این کالاها پارچه‌های پنبه‌ای به طور عمده از انگلیس، شکر از فرانسه و شیشه و کالاهای شیشه‌ای از آلمان وارد می‌شد (دالمانی، ص 866، صص 942-941؛ فیروز میرزا فرمانفرما، صص 81-80؛ عبدالحسین خان سپهر، ج 1، ص 532؛ لوریمر، ج 7، صص 346-345؛ چارلز عیسوی، ص 132). یکی از واردات بندر بوشهر در دوره معاصر برده بود که اعراب عمانی از زنگبار به مسقط منتقل می‌کردند و سپس به بصره و بوشهر می‌فرستادند. در 1254-1251 ق / 1838-1835 م حدود 300 تا 400 برده سالانه وارد بوشهر می‌شد (چارلز عیسوی، ص 190). سهم بنادر خلیج فارس (بوشهر و سایر بنادر) از تجارت برده حدود 1080 نفر بود. از حدود سه هزار برده‌ای که در این سال‌ها وارد بوشهر می‌شد فقط 170 یا 180 نفرشان در خود بوشهر به فروش می‌رفتند و بقیه را به محمره (خرمشهر) و بصره ارسال می‌کردند. یک دختر برده حبشی در بوشهر بین 50 تا 150 دلار ماریا ترزا قیمت داشت (چارلز عیسوی، ص 191؛ کلی، صص 418-415). تجارت برده در بوشهر در این دوره تا 50 درصد سود داشت (چارلز عیسوی، ص 190). تلاش‌های دولت انگلیس برای منع تجارت برده در خلیج فارس در اواسط قرن نوزدهم تاثیر چندانی بر این تجارت پر‌رونق نداشت. این تلاش‌ها و مذاکرات با دولت‌هایی که در این تجارت دست داشتند از جمله ایران، سرانجام در اواخر این قرن به نتیجه رسید و به تدریج تجارت برده در سرتاسر منطقه خلیج فارس ممنوع شد (چارلز عیسوی، ص 192). امر تجارت برده فقط در انحصار تجار عرب بود (چارلز عیسوی، ص 195). با دستور دولت ایران در دوره محمدشاه در 1264 ق /1848 م مبنی بر منع تجارت برده در آب‌های خلیج فارس بخشی از تجارت بوشهر متأثر از آن رو به افول نهاد. بنا به دستور دولتی کشتی‌هایی که برده وارد می‌کردند توقیف و جریمه می‌شدند و تا زمانی که جریمه خود را نمی‌پرداختند کشتی آنان از توقیف خارج نمی‌شد (رائین، ج 2، صص 694-687). عمده کالاهای صادراتی از این بندر شامل اقلام زیر بود: تریاک، انواع صمغ، قالی، گندم، بادام و انواع دانه‌ها، چرم و پوست، تنباکو، پنبه خام، پارچه‌های پنبه‌ای (که دوباره صادر می‌شود)، گلاب و غله. بزرگ‌ترین خریدار کالاهای ایرانی، انگلیسی‌ها بودند. مقصد تریاک بنادر چین، تنباکو به ترکیه و مصر، پارچه‌های پنبه‌ای به ترکیه و بحرین، و همچنین هندوستان صادر می‌شود (لوریمر، ج 7، ص 346؛ چارلز عیسوی، صص 136-115). علاوه بر اقلام فوق تاجران ایرانی کالاهای با ارزشی چون مروارید و مسکوکات نیز صادر می‌کردند. ارزش صادرات شمش، مسکوکات و مرواریدهایی که از بوشهر به هند و عربستان ارسال می‌شد از یک میلیون و 991 هزار و 854 روپیه در سال 1233 ق / 1817 م به سه میلیون و 545 هزار و 556 روپیه در سال 1239 ق / 1823 م رسیده بود (چارلز عیسوی، ص 136). در مجموع تجارت بوشهر در طی دو قرن 18 و 19 به‌رغم فراز و فرودهای متعدد همواره مسیر رشد خود را طی می‌کرد. گزارش‌هایی که در ادامه آمده بر اساس گزارش‌های انگلیسی‌ها این روند رشد درآمد را تا سال‌های ابتدایی قرن بیستم نشان می‌دهد. تجارت خلیج فارس طی سال‌های 1195 تا 1236 ق / 1780 تا 1820 م رشد سریعی یافت (چارلز عیسوی، ص 200). ارزش واردات انگلیسی و هندی و چینی گمرک بوشهر از دو میلیون و 927 هزار و 767 روپیه در سال 1233 ق / 1817 م به هشت میلیون و 927 هزار و 636 روپیه در سال 1239 ق / 1823 م افزایش یافت (چارلز عیسوی، ص 136). حجم تجارت انگلیسی‌ها از هند به بوشهر در 1237-1236 ق / 1821-1820 م معادل 305 هزار لیره بود. ارزش کالایی که در 1246 ق / 1830 م انگلیسی‌ها از راه بوشهر وارد ایران می‌شد حدود 750 هزار لیره تخمین زده شده است (چارلز عیسوی، ص 198). در سال 1232 ق / 1817 م واردات کشتی‌های انگلیسی از کالاهای بریتانیایی، هندی و چینی به بندر بوشهر به ارزش روپیه ایرانی حدود سه میلیون و سه هزار و 947 روپیه یا حدود 225296 پوند استرلینگ بود که سال به سال غیر از سال 1237 ق / 1821 م افزایش یافت تا اینکه در سال 1239 ق / 1822 م بالغ بر هفت میلیون و 769 هزار و 530 ریال ایرانی یا 582 هزار و 715 پوند استرلینگ گردید. در سال 1239 ق / 1823 م واردات کشتی‌های انگلیسی فقط سه میلیون و 115 هزار و 806 ریال ایرانی یا 233 هزار و 685 پوند استرلینگ شد. ولی در همان سال واردات کشتی‌ها و قایق‌های متعلق به بندر بوشهر و قایق‌های جنگی خلیج فارس با توجه به واردات ناخالص سال 1239 ق / 1823 م به مبلغ هشت میلیون و 927 هزار و 636 ریال ایرانی یا 669 هزار و 572 پوند استرلینگ بالغ بر پنج میلیون و 811 هزار و 830 ریال ایرانی یا 435 هزار و 887 پوند استرلینگ گردید (چارلز عیسوی، صص 134-135). درآمد سالیانه بوشهر از تجارت خارجی در فاصله سال‌های 1320-1319 ق / 1901 تا 1903 م به بیش از 701 هزار لیره می‌رسید (لوریمر، ج 7، ص 345) درآمد بالای گمرک بوشهر باعث شده بود که در دوره قاجار گاه امتیاز آن را به مقاطعه می‌گذاشتند. در سال 1302 ق / 1884 م درآمد گمرکی بوشهر به 800 هزار قران به مقاطعه داده شد (چارلز عیسوی، ص 126). در سال 1316 ق / 1898 م و دوره حکومت مظفرالدین شاه و صدراعظمی امین‌الدوله مدتی گمرک بوشهر در مقابل قرض دولت به بانک شاهنشاهی انگلیسی به گرو انگلیسی‌ها داده شد که با انتساب امین‌السلطان به صدراعظمی، خود مبلغ قرض را پرداخت و بندر را از گرو انگلیسی‌ها درآورد (عبدالحسین خان سپهر، ج 1، صص 283-272) در این دوره تجارت خارجی در گمرک بوشهر دارای نظم و قانون مشخص و مدونی نبود. در صفر 1323 ق / آوریل 1905 م وزیر گمرک وقت برای سامان دادن به تجارت و امور گمرکات 120 قانون برای گمرک ترتیب داد و به ولایات از جمله بوشهر ابلاغ کرد. اما تجار بوشهر که حاضر نبودند آزادی‌های خود را از دست دهند در مقابل این قانون اعتراض کرده و به مرکز شکایت کردند (عبدالحسین خان سپهر، ج2، ص 775).

فهرست منابع:
1- دالمانی، هانری رونه. سفرنامه از خراسان تا بختیاری. با ترجمه حمدعلی فره‌وشی. تهران: امیرکبیر، 1335.
2- رائین، اسماعیل. دریانوردی ایرانیان. تهران: جاویدان، 2536
3- سپهر، عبدالحسین خان. مرآت الوقایع مظفری. تدوین توسط عبدالحسین نوائی. تهران: میراث مکتوب، 1386
4- سوبوتسینسکی، ل.آ، آرتور دوگوبینو، ز.ز عبدالله‌یف، و آ.ک.س لمبتون. تاریخ اقتصادی ایران (عصر قاجار، 1332-1215 ق). تدوین توسط چارلز فیلیپ عیسوی. ترجمه: یعقوب آژند. تهران: گستره، 1388
5- فرمانفرما، فیروزمیرزا. نامه‌های حکومتی فیروز‌میرزا فرمانفرما. تدوین توسط فتح‌الله کشاورز. تهران: سازمان اسناد ملی ایران، 1377
6- کازاما، آکی یو. سفرنامه کازاما. با ترجمه هاشم رجب‌زاده. تهران: انجمن آثار و مفاخر ملی، 1380
7- مستوفی، عبدالله. شرح زندگانی من. تهران: زوار، 1384
8- نیبور، کارستن. سفرنامه کارستن نیبور. ترجمه: پرویز رجبی. تهران: توکا، 1354.
9- Kelly، J.B. Britain and the Persian Gulf (1880-1795). London: Oxford University Press، 1986. / 10- Lorimer، J.G. Gazetteer of the Persion Gulf، Oman and Central Arabia. Oxford: Redwood Burn Ltd.، 1986.