دو جابه‌جایی در یک قاب

پاریس در ادبیات جهانی جلوه و جایگاهی مخصوص دارد. با سبکی و سنگینی خودش. با انبوهی از نگاه‌های پیدا و پنهان. با روایت‌های شهری خود و با نویسندگانی که کتاب را بستر شهرنشینی می‌کنند. شهری به مثابه متن.
در سالیان متوالی سهم نمایشگاه کتاب پاریس در این جشن بیکران، استقبال گونه‌های مختلف ادبی دنیاست؛ امری که این نمایشگاه را به صحنه یک اتفاق بزرگ بین‌المللی ادبی و همچنین به عنوان یک گردهمایی فرهنگی در اروپا برای عموم مخاطبان تبدیل کرده است. توجه خاص به ناشران حرفه‌ای صنعت نشر و همین‌طور عموم مردم در ابعاد گسترده موجب شده است که این نمایشگاه از لحاظ کیفیت برنامه‌ریزی بسیار شناخته‌شده باشد؛ به گونه‌ای که سالانه نزدیک به 200 هزار بازدیدکننده را جذب کند. نویسندگان، ناشران، موسسات، سیاستمداران، تولیدکنندگان، کتابفروشان، خبرنگاران، کتابداران، آژانس‌های ادبی، مترجمان، خوانندگان جوان و... از هر قشری در این نمایشگاه حضور به هم می‌رسانند.
نمایشگاه کتاب پاریس یک فروشگاه بزرگ چندفرهنگی است. همانند تهران و برخلاف فرانکفورت کارکرد کتابفروشی در آن حفظ و به عنوان مزیت تلقی می‌شود. بخشی از علاقه ناشر فرانسوی همین فروش کتاب به همراه نمایش آن است. نمایشگاهی که به عنوان یکی از نقاط تلاقی میان ناشران مختلف دنیا، کوشیده با دستور کار قرار دادن مساله کپی‌رایت در سال‌های مختلف برگزاری خود در زمینه رعایت حقوق نویسنده گام‌های موثری بردارد. برگزارکنندگان این نمایشگاه با نیم‌نگاهی اقتصادی، هر‌ساله با افزودن جنبه‌هایی به بخش بین‌الملل خود تلاش می‌کنند برای ناشران فضای وسیعی در جهت ترویج آثار و فرهنگ خود فراهم کنند. بدین منظور ابتدا ایده کشور مهمان ویژه و سپس شهر مهمان ویژه را در دوره‌های اخیر اجرا کرده‌اند. این نمایشگاه حاصل مشارکت بیش از چندین نهاد مختلف در کشور فرانسه نظیر وزارت امور خارجه، وزارت فرهنگ، شهرداری پاریس، بنیاد ملی کتاب، کتابخانه ملی فرانسه، انستیتوی زبان فرانسه، راه‌آهن، شرکت هواپیمایی ایرفرانس و... است. مشارکتی که با وجود مساحت نه چندان زیاد نمایشگاه و اختصاص یک سالن سعی می‌کند رضایت مشتریان خود را در کنار فعالیت تجاری و اقتصادی جلب کند. غرفه ایران شش سال است که در این نمایشگاه شرکت می‌کند. حضوری که خالی از نقد نبوده و نیست. تمام بضاعت نشر و کتاب ما هم در غرفه‌ای چند در چند نمی‌گنجد. پاریس 2016 اما تفاوت‌هایی با تجربه‌های پیشین خود داشت. سعی شد برنامه‌ریزی و موقع‌مندی در آن بیشتر رعایت شود و حلقه مفقوده حضور فرهنگی ما، یعنی مشارکت نهادهای ایرانی مختلف و بهره‌مندی از ظرفیت‌های نهادهای همکاری فرانسوی در آن به میزان مطلوب نزدیک شود. چه بخواهیم چه نخواهیم، چه بگوییم چه نگوییم، چه بتوانیم چه نتوانیم و بسیاری از این نوع نگاه‌های سلبی و ایجابی، گاهی این هم‌افزایی به اشکال مختلف به روند مطلوب منتهی نمی‌شد. تجربه پاریس 2016 و در کنار هم بودن چند بخش متفاوت به تکمیل این تدبیر کمک‌هایی کرد. به راهی که تا مطلوبیت مانده و حاصلش کارنامه دادن به اینجا و آنجا نیست، بلکه ثمره‌ای است میان‌مدت در گفت‌وگو به مثابه امری دوسویه. رفتنی که آمدنی دارد، آیندی که می‌تواند آهسته و پیوسته برود و نرم‌نرم تصاویر نادرست را با درستی کنار بزند. از همین روست که دیپلماسی فرهنگی فرانسوی‌ها به شهر می‌پردازد. در کنار کشور مهمان ویژه، شهرهایی را می‌آورد و مهمان ویژه و افتخاری می‌نامد. شهرهایی که در ذهن فرانسوی‌ها نماد شرق زیباست. از همین روست که رئیس جدید نمایشگاه تهران و اصفهان و تبریز را شهرهای دوست‌داشتنی برای فرانسوی‌ها می‌گوید و پیشنهاد می‌کند اصفهان در یکی از دو سال آتی مهمان افتخاری نمایشگاه کتاب پاریس باشد، امری که در پاریس 2016 در مورد شهر تهران، به دلایل کمبود زمان و ترجیح مدیران شهری تهران به حضور در بیرون نمایشگاه در قالب برگزاری هفته فرهنگی، امکان تحقق نیافت و قسطنطنیه جایگزین آن شد.
از طرفی تجربه نمایشگاه پاریس 2016 در میان مسوولان خود نیز شاید برای ما جالب به نظر برسد. روند انتقال ریاست نمایشگاه از یک مجموعه به مجموعه‌ای دیگر. همان‌طور که نمایشگاه کتاب تهران از مصلی به شهر آفتاب منتقل شد و قرار است در یک دوره سه‌‌ساله بخش‌های اصلی نمایشگاه به بخش خصوصی منتقل شود، نمایشگاه کتاب پاریس هم این تجربه را از سر گذراند. امسال برتران موریسه، کمیسر عالی و رئیس نمایشگاه پاریس به بازنشستگی رفت و جای خود را به ونسان مونتین، رئیس سندیکای ناشران فرانسه داد. انتقالی که نتیجه‌اش در سال جاری برگزاری کوچک نمایشگاه و تقلیل آن به دوسوم مساحت نمایشگاه سال قبل بود. به نظر می‌رسید رئیس پیشین به دلایل مختلف سعی دارد نمایشگاه را با کمترین هزینه‌ برگزار کند تا رئیس جدید و تازه‌نفس برای سال بعد طرحی نو دراندازد. با این حال فضای نمایشگاه بی‌بهره از فضای اتفاقات اخیر در این کشور نبود. فرانسوی‌های کتاب به دست در مترو و اتوبوس کمتر به نمایشگاه آمدند و رقم حضور از 200 هزار نفر عبور نکرد. رقمی که بازدیدکننده برای حضور و گشت در فضای آن ورودیه می‌پردازد و مخاطب مفید خود را دارد.



احمد شاکری دکترای ادبیات تطبیقی از فرانسه دارد و دبیر غرفه ایران در نمایشگاه کتاب پاریس 2015 و 2016 بوده است. او پژوهشگر فوق‌دکترای مطالعات فرهنگی است. از جمله پژوهش‌های او می‌توان به «گفتمان بازگشت، دگردیسی گفتمان» (ارائه‌شده در دانشگاه جواهر لعل نهرو، هند، 2012 / انتشارات L'Harmattan، پاریس، 2014)، «دیدار شرق و غرب در سفرنامه‌های جلال آل‌احمد و آندره ژید» (ارائه‌شده در کنگره جهانی ادبیات تطبیقی، دانشگاه سوربن-پاریس، فرانسه، 2013)، «شهر به مثابه متن؛ خوانشی تلفیقی از داستان تهران به بهانه سوم شخص غایب، «از نقد جغرافیایی تا نقد زیست‌محیطی» و... اشاره کرد.