خدمات متقابل و ظرفیت‌های استفاده‌نشده

به‌کارگیری مظاهر مختلف حسابداری در ایران، هم‌پای شکل‌گیری تمدن بشری در این سرزمین کهن، قدمتی چندین هزارساله دارد. ده‌ها هزار گل‌نبشته به‌جای‌مانده از بایگانی خزانه‌داری و بایگانی باروی تخت‌جمشید گواه این واقعیت است که اداره این بزرگ‌ترین امپراتوری تاریخ بشر بدون استفاده از خدمات حسابداران ناممکن بوده است. با اینکه نقش‌آفرینی حسابداران ایرانی در حکمرانی حاکمان و بازرگانی بازرگانان ایران در طول تاریخ همواره مستدام و برجسته بوده است، ولی حسابداری مدرن امروزی که پیشینه پیدایش آن به قرن 15 میلادی در ونیز (ایتالیا) برمی‌گردد، همزمان با راه‌اندازی شعب بانک‌های خارجی در ایران مورد استفاده قرار گرفت.

در سال 1267 هـ‌‌‌.ش، در پنجمین و آخرین دهه پادشاهی ناصرالدین‌شاه، با افتتاح شعبه بانک شرق جدید در تهران صنعت بانکداری وارد ایران شد. زنده‌یاد علی‌اصغر آموخته که خدمت خود در صنعت بانکداری ایران را از بانک شاهنشاهی ایران آغاز کرد و به ریاست اداره کل حسابداری بانک ملی ایران ارتقا یافت، یکی از پیشگامان آموزش حسابداری مدرن در ایران به شمار می‌آید. وی که حسابداری مدرن را از طریق آموزش مکاتبه‌ای انجمن بانکداری لندن آموزش دیده بود، دوره دوجلدی کتاب علم حسابداری را به عنوان یکی از نخستین منابع آموزشی حسابداری در کشور تالیف کرد و در راه‌اندازی آموزشگاه بانک ملی ایران نقشی کلیدی داشت.

نخستین گروه 12نفری دانشجویان ایرانی اعزام به خارج نیز، که در پاییز 1315 برای تحصیل حسابداری رهسپار انگلستان شدند، از سوی بانک ملی ایران بورسیه شده بودند. هفت نفر از این دانشجویان، از جمله محمدمهدی سمیعی، ابوالقاسم خردجو، اسماعیل عرفانی و حسن سجادی‌نژاد، پس از قریب به هشت سال موفق به تکمیل دوره حسابداری چارترد در انجمن حسابداران چارترد انگلستان و ولز شدند، و پس از بازگشت به کشور، خدمت خود را در بانک ملی ایران آغاز کردند. این افراد که در بالاترین سطح آموزش حرفه‌ای حسابداری آن روز جهان پرورش یافته بودند، نقشی بسیار تاثیرگذار در توسعه حسابداری ایران ایفا کردند.

محمدمهدی سمیعی که بعدها به همراه فرانسوا کراکو (اقتصاددان بلژیکی) مطالعات اولیه راه‌اندازی بانک مرکزی در ایران را انجام داد و خود نیز در سمت سومین رئیس کل بانک مرکزی جایگاه این نهاد ناظر بر بازار پول کشور را در ساختار اداری کشور تثبیت کرد، به همراه ابوالقاسم خردجو که قریب به 20 سال در سمت مدیرعامل بانک توسعه صنعتی و معدنی ایران خدمت کرد، رهبری تامین مالی پروژه صنعتی کردن اقتصاد و کشاورزی ایران را در دهه درخشان اقتصادی 1340 بر عهده داشتند. آن دو زنده‌یاد با توجه به آشنایی با نقش کلیدی حسابداری، گزارشگری مالی و حسابرسی مستقل در صنعت بانکداری کشورهای پیشرفته جهان اقدام به ترویج این مفاهیم در اقتصاد ایران کردند. به گونه‌ای که علاوه بر به‌کارگیری مفاهیم حسابداری و گزارشگری مالی در واحدهای صنعتی و کشاورزی کشور، از سال‌های آغازین دهه 1340،‌ حرفه حسابرسی مستقل نیز با کارکرد اولیه اطمینان‌بخشی به فرآیند تامین مالی صنعت بانکداری نوپای کشور به مرور در ایران شکل گرفت.

راه‌اندازی و رهبری بورس اوراق بهادار تهران در نیمه دوم دهه 1340 و تاسیس و رهبری انجمن حسابداران خبره ایران و کانون حسابداران رسمی در سال‌های آغازین دهه 1350، دو نقش‌آفرینی برجسته دیگر سمیعی و خردجو در توسعه حسابداری ایران است، که هر دو این اقدامات را می‌توان محصول نقش رهبری آن دو زنده‌یاد در صنعت بانکداری کشور دانست.

علاوه بر سمیعی و خردجو، عرفانی و سجادی‌نژاد نیز که پس از ملی شدن صنعت نفت ایران با ماموریت احیای حسابداری و امور مالی صنعت نفت از سوی بانک ملی ایران مامور به خدمت در شرکت تازه‌تاسیس ملی نفت ایران شده بودند، با تاسیس آموزشگاه عالی حسابداری (زیرمجموعه آن شرکت) که بعدها به دانشکده حسابداری و علوم مالی شرکت ملی نفت ایران تغییر نام داد،‌ نقشی بی‌بدیل و بسیار تاثیرگذار در توسعه دانش نوین حسابداری در کشور ایفا کردند. آن دانشکده که نخستین موسسه آموزش عالی تخصصی حسابداری در ایران به شمار می‌آید در طول بیش از شش دهه فعالیت آموزشی خود همواره به عنوان یکی از قطب‌های آموزش حسابداری در کشور نقشی برجسته در پرورش حسابداران ممتاز دانشگاهی و حرفه‌ای ایران داشته است.

هم‌پای تاثیرگذاری کلیدی صنعت بانکداری بر توسعه دانش و حرفه حسابداری در ایران، حسابداران و حرفه حسابداری ایران نیز نقشی بسیار حیاتی در توسعه صنعت بانکداری در کشور ایفا کرده‌اند. علاوه بر حسابداران برجسته‌ای همچون آموخته، سمیعی، خردجو و...، که نقشی ماندگار در ایجاد و رهبری صنعت بانکداری ایران ایفا کردند، بخش قابل ملاحظه‌ای از مدیران و کارکنان شبکه بانکی کشور در طول بیش از 130 سال گذشته نیز همواره از دانش‌آموختگان حسابداری بوده‌اند، و در طول این دوران طولانی خدمات ماندگاری را در توسعه این صنعت در کشور انجام داده‌اند. علاوه بر این،‌ بخش قابل توجهی از خدمات تخصصی حرفه حسابداری، از جمله حسابرسی مستقل صورت‌های مالی بانک‌ها و اعتبارگیرندگان، حسابرسی داخلی بانک‌ها، و ارائه خدمات متنوع حسابداری مالی به شبکه بانکی کشور ارائه شده است. با این حال، ظرفیت‌های استفاده‌نشده بسیاری نیز در این ارتباط متقابل و تنگاتنگ صنعت بانکداری و حرفه حسابداری ایران وجود دارد که پرداختن به آنها هم برای صنعت بانکداری و هم حرفه حسابداری و هم نهایتاً برای اقتصاد کشور ارزش‌آفرین خواهد بود.

از جمله زمینه‌های تخصصی که هم از سوی صنعت بانکداری و هم از سوی حرفه حسابداری ایران کمتر به آن توجه شده است، استفاده از خدمات تخصصی حسابداری مدیریت در صنعت بانکداری کشور است. تکنیک‌های متنوع حسابداری مدیریت در زمینه‌های تخصصی برنامه‌ریزی راهبردی، بودجه‌ریزی، مدیریت هزینه و مدیریت ریسک می‌توانند نقشی راهگشا در راهبری و تصمیم‌گیری‌های مدیران صنعت بانکداری کشور ایفا کنند. به عنوان مثال، یکی از چالش‌های اصلی نهادهای ناظر در سیاستگذاری‌های پولی و بانکی و مدیران بانک‌ها و موسسات اعتباری در برنامه‌ریزی و کنترل منابع در اختیار خود عدم اطلاع دقیق آنان از هزینه واقعی پول است، که با به‌کارگیری تکنیک‌های مدرن حسابداری مدیریت به نحو دقیق قابل محاسبه است. علاوه بر این، به‌کارگیری تکنیک‌های متنوع هزینه‌یابی و مدیریت هزینه نیز یکی دیگر از خدمات ارزشمند و تاثیرگذاری است که حسابداران مدیریت می‌توانند به طور تخصصی در فرآیندهای مختلف شبکه بانکی کشور ارائه کنند. به این ترتیب، بسیاری از تصمیمات نادرستی که در سطوح مختلف تصمیم‌گیری صنعت بانکداری کشور به دلیل نبود اطلاعات درست و دقیق اتخاذ می‌شود اجتناب‌پذیر خواهد بود و از اتلاف منابع ملی و کاهش ثروت سهامداران و از بین رفتن سپرده‌های سپرده‌گذاران و بروز بحران‌های اقتصادی جلوگیری خواهد شد.

پیاده‌سازی مفاهیم و تکنیک‌های حسابداری مدیریت در شبکه بانکی کشور در درجه نخست نیازمند معرفی از سوی حسابداران و نهادهای حرفه‌ای و دانشگاهی حسابداری به سیاستگذاران و مدیران شبکه بانکی و در درجه بعد، نیازمند تقاضای این خدمات ارزشمند از سوی مدیران بانک‌ها و موسسات اعتباری است. این تعامل دوسویه بی‌تردید منافع درازمدتی را هم برای شبکه بانکی کشور و حرفه حسابداری و هم در مجموع برای اقتصاد کشور دربر خواهد داشت.