شعله‌های نارضایتی
سیدحمید حسینی از ریشه‌های اعتراضات مردمی در عراق می‌گوید
نارضایتی‌های اخیر در عراق که به شکل اعتراضات خیابانی مردم بروز یافت و در برخی نقاط به خشونت کشیده شد، اندکی آرام شده اما بررسی ریشه‌های آن نشان می‌دهد که اگر دولت عراق، اصلاحات بنیادین صورت ندهد، احتمال دوباره شدت گرفتن این اعتراضات و همچنین دامنه‌دار شدن آن کم نیست.
نارضایتی‌های اخیر در عراق که به شکل اعتراضات خیابانی مردم بروز یافت و در برخی نقاط به خشونت کشیده شد، اندکی آرام شده اما بررسی ریشه‌های آن نشان می‌دهد که اگر دولت عراق، اصلاحات بنیادین صورت ندهد، احتمال دوباره شدت گرفتن این اعتراضات و همچنین دامنه‌دار شدن آن کم نیست. سیدحمید حسینی دبیر کل اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق در گفت‌وگویی که در ادامه می‌خوانید، به ریشه‌های بروز این اعتراضات پرداخته و بر این باور است که عامل اصلی بروز اعتراضات مردمی، مسائل سیاسی و قومیتی نیست. همچنین دخالت قدرت‌های جهانی و کشورهای عربی در این کشور فقط این ناآرامی‌ها را تشدید کرده و عامل اصلی، مسائل اقتصادی و نارضایتی مردم از وضعیت اقتصادی و معیشتی و همچنین وجود فساد در کشور عراق است. او البته توضیح می‌دهد که چگونه کشورهای غربی و عربی در تلاش برای گسترش دادن این اعتراضات برای رسیدن به اهداف ضدایرانی خود هستند.
♦♦♦
تظاهرات مردمی در عراق چرا و به چه علت شروع شد؟ فشارهای اقتصادی تا چه اندازه در شکل‌گیری این اعتراضات نقش داشته است؟
واقعیت این است که پس از سرکوب داعش و بازگشت امنیت به عراق، مردم این کشور انتظار داشتند که تحولاتی در زمینه اقتصاد ازجمله رونق اقتصادی ایجاد شود چون در سال‌های 2012 تا 2017، عمده بودجه عراق صرف مسائل دفاعی می‌شد و هر کسی اعتراض می‌کرد، دولت می‌توانست به بهانه وجود بحران و جنگ داعش، دلیل موجه برای متحول نکردن اقتصاد این کشور بیاورد. از سوی دیگر جنگ، عده زیادی را مشغول کرده بود؛ به دلیل عدم امنیت، عده زیادی در کارهایی همچون حراست و حفاظت مشغول بودند و زمانی که اوضاع تثبیت و آرام شد، بسیاری از شغل‌های در رابطه با جنگ از دست رفت و افراد بیکار شدند. از این‌رو جرقه تظاهرات اعتراضی اخیر در عراق را بیش از همه جویندگان کار و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی زدند که هر روز مقابل وزارتخانه‌ها تجمع می‌کردند و انتظار داشتند که به‌کار گرفته شوند. همزمان با این افراد، یک ژنرال شناخته‌شده به نام عبدالوهاب ساعدی در ارتش ظهور کرد که مباحثاتی درباره مبارزه با تروریسم داشتند اما از سوی جناح عادل عبدالمهدی برکنار شد. این فرد چون بسیار بانفوذ و شناخته‌شده بود، طرفداران او هم به تظاهرات‌کنندگان پیوستند.
نکته دیگر آنکه امکانات رفاهی نیز برای مردم فراهم نیست و بسیاری از مردم در مسائل اولیه زندگی خود درمانده‌اند و در فقر به سر می‌برند. برای مثال آب آشامیدنی، برق مورد نیاز، شغل و... فراهم نیست و از طرف دیگر، اخیراً دولت عراق به دلیل وجود معضل بیکاری و نبود اشتغال، به شدت از صنایع داخلی حمایت می‌کند تا با گسترش آن اشتغال‌زایی کند اما همین حمایت از صنایع داخلی به افزایش شدید قیمت کالای داخلی منجر شده است. در این میان ورود برخی کالاها را ممنوع اعلام کرده و در عین حال قیمت کالاهای اساسی مورد نیاز مردم مانند مواد خوراکی از جمله لبنیات، مرغ، گوشت و... افزایش یافته است. به یکباره قیمت تخم مرغ در عراق سه برابر شده و قیمت مرغ به دو برابر افزایش یافته است. بنابراین سیاست افراطی حمایت از تولید داخل نیز در شدت گرفتن نارضایتی عموم نقش بسزایی داشته است. همزمان با این سیاست‌ها و نارضایتی‌های به وجود آمده، دولت عراق اعمال قانون را آغاز کرده است؛ دولت عراق در سال‌های 2013 تا 2018 تقریباً آزادترین کشور دنیا از منظر بی‌قانونی بود و چیزی به نام قانون و مقررات در عراق وجود نداشت. حتی قوانین راهنمایی و رانندگی هم رعایت نمی‌شد و در مباحث اقتصادی، چیزی به نام رعایت قوانین گمرکی وجود نداشت. اما دولت چند ماهی است که به شدت به دنبال اعمال قانون است. بسیاری از زمین‌های دولتی که تصرف شده بود در آن بازارها و خانه ساخته شده بود، حالا دولت در حال پس گرفتن آنها و تخلیه و تخریب آنهاست. برخورد شدید با قاچاق کالا ازجمله اقدامات اخیر دولت است. ما شاهد بودیم که همزمان با اعتراضات، بسیاری از رانندگان عراقی در مرزهای این کشور اعتصاب کرده بودند و دلیل این اعتصاب هم این بود که کالایی که از گمرک خارج می‌شد، دوباره در بین راه مورد بازرسی قرار می‌گرفت و اگر تخلفی رخ داده بود، دوباره مالیات گرفته می‌شد. مجموعه این عوامل دست‌به‌دست هم داد تا یک فضای نارضایتی به وجود آید.
آیا ریشه این اعتراضات تنها در مسائل اقتصادی و فشارهای معیشتی مردم است؟ مسائل سیاسی در شکل‌گیری این اعتراضات نقشی نداشته است؟
البته که نمی‌توان ریشه این اعتراضات و نارضایتی‌ها را تنها در مسائل اقتصادی و معیشتی دانست. در عراق بسیاری از احزاب از آقای عادل عبدالمهدی راضی نیستند. ازجمله حیدرالعبادی نخست‌وزیر سابق، مقتدی صدر، طیف حکیم و... حتی پیش از این جریانات اعتراضی، آقای حکیم چند تظاهرات اعتراضی برگزار کرد. بسیاری از احزاب هم به صورت غیررسمی از اینکه عادل عبدالمهدی تحت فشار قرار بگیرد حمایت کرده‌اند و می‌کنند.
گفته می‌شود که در این اعتراضات بخشی از معترضان ایران را هدف شعارهای خود قرار دادند و مدعی شدند که سیاست‌های ایران در شکل‌گیری وضعیت کنونی عراق نقش داشته. این ادعا از کجا نشات گرفته است؟
علاوه بر همه آنچه در باب ریشه‌های اعتراضات گفته شد، برخی مسائل نیز تشدیدکننده این موضوع بودند. واقعیت آن است که ائتلاف عربی غربی از مواضع اخیر آقای عبدالمهدی درباره حمایت از ایران، بحث تحریم‌ها، کنفرانس فلسطین، مخالفت عراق با معامله قرن و...، دل خوشی ندارند و تلاش می‌کنند در فضای مجازی، کانال‌های تلویزیونی و به طور کلی فضای رسانه‌ای عربی، به شدت معترضان را تحریک کنند. و خواستند که ریشه همه مشکلات فعلی عراق را به رابطه این کشور با ایران نسبت دهند. حتی بسیار تلاش کردند که در این فضا، این موضوع را القا کنند که معترضانی که در تظاهرات‌های خشونت‌آمیز کشته شدند، به دست حشدالشعبی که مورد اعتماد ایران است، کشته شدند حال آنکه این ادعایی سراسر دروغ بوده است.
در سال‌های اخیر به دلیل مقابله با پدیده داعش و تروریسم در عراق، برخی کشورها از جمله برخی قدرت‌های منطقه‌ای و قدرت‌های جهانی در عراق حضور یافتند. ایران هم به عنوان همسایه، از جمله قدرت‌های منطقه‌ای حاضر در این کشور برای مبارزه با داعش بود. برخی از تحلیل‌ها، مدعی هستند حضور و نقش ایران در عراق برای مبارزه با داعش بهانه‌ای برای دخالت در امور داخلی این کشور شده و از این منظر، انتقاد به سیاست‌های ایران در اعتراضات مطرح شده است. این موضوع را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
جمهوری اسلامی ایران هیچ سیاستی بر ضد منافع ملی عراق اتخاذ نکرده است. همچنین می‌توان گفت ایران تنها کشوری است که هیچ مشکلی با عراق ندارد. اگر سایر همسایگان عراق را مورد بررسی قرار دهیم می‌بینیم که تنها ایران است که مشکلی با این کشور ندارد. عراق در بحث‌های آبی، شکایت رسمی علیه کویت تدوین و به سازمان ملل ارائه کرده است. هنوز هم مردم عراق روزانه پنج درصد درآمدهای نفت خود را به عنوان غرامت‌های جنگی به کویت می‌پردازند. بنابراین با کویت رابطه خوبی ندارند. در سوی دیگر، با ترکیه بر سر منابع آبی دچار مشکل است. ترکیه با احداث سد ایلیسو، بیش از 50 درصد آب دجله و فرات را کاهش داده است و تولید محصولات کشاورزی در عراق به‌شدت کاهش یافته است. همچنین مشکلات کردها با ترکیه، عراق را نیز تحت تاثیر قرار داده و ترکیه هنوز در خاک عراق پاسگاه و نیرو دارد و به‌رغم درخواست دولت مرکزی عادل عبدالمهدی، حاضر به ترک خاک عراق نشده است. بنابراین عراقی‌ها خیلی دل خوشی از روابط با ترکیه ندارند. از سوی دیگر، درباره عربستان هم این نکته وجود دارد که مردم عراق بیشتر بدبختی‌های داعش را به دلیل تامین مالی و حمایت‌های گسترده عربستان از این گروه تروریستی، از چشم سعودی‌ها می‌بینند و با آن هم میانه‌ای ندارند. با اردن نیز به دلیل حضور بعثی‌ها و وابستگان به رژیم صدام ازجمله دختر صدام حسین که از آنجا علیه حکومت عراق فعالیت می‌کنند، روابط شفاف و بدون مساله ندارند. بنابراین تنها همسایه‌ای که عراق با آن هیچ مشکلی ندارد، ایران است. قطعاً این موضوع مورد رضایت سایرین نیست. نه کشورهای غربی از این موضوع رضایت دارند و نه کشورهای عربی. از این‌رو تلاش می‌کنند مردم را به برخی موهومات حواله بدهند. همان‌طور که برای مردم ایران دست به تبلیغات دروغ زده‌اند که ایران بخش زیادی از بودجه خود را در عراق هزینه می‌کند، در عراق هم این دروغ و شایعه را می‌پراکنند که ایران در همه امور عراق دخالت می‌کند. اما واقعیت این نیست. سیستم عراق این است که برای روی کار آمدن یک فرد آمریکا باید نظر دهد، مرجعیت نظر دهد و تا آخر. سیستم عراق به این شکل نیست که به تنهایی در این زمینه تصمیم بگیرد. تنها نقشی که ایران داشته شاید در این حد بوده که در این زمینه از ایران هم نظرخواهی کردند. اما در این میان، بازمانده‌های بعثی که مخالف ایران هستند و همچنین برخی نیروهای سلفی که در عراق حاضرند مخالفت ایران‌اند و اینها تلاش می‌کنند که با کمک کشورهای غربی و عربی، علیه ایران فضاسازی کنند و چند روزی مردم را علیه ایران تحریک کنند ولی این تحریکات در درازمدت به هیچ عنوان به ضرر ایران نخواهد بود. شاید در کوتاه‌مدت بتوانند مردم عراق را درباره ایران فریب داده و به اقدامات خشونت‌باری سوق دهند (همچون تهاجم به کنسول‌گری ایران) اما تجربه نشان داده که این افراد خیلی زود سرکوب شدند. ضمن آنکه واقعاً مسائل و مشکلات داخلی عراق از جمله مسائل اقتصادی که بخش عمده نارضایتی‌ها از آن نشات گرفته، چه ربطی به ایران دارد؟ اگر گاز ایران نبود که اوضاع برق عراق بسیار بدتر از آنچه امروز هست، می‌شد. دست‌کم 40 درصد برق عراق یا از محل صادرات گاز ایران که به نیروگاه‌های عراق می‌دهیم یا از صادرات برق ایران تامین می‌شود. از این‌رو عبارت‌های این‌چنین که «ایران در حال دخالت در همه امور عراق است» القایی بیش نیست و واقعیت ندارد. ما حتی به اندازه انتصاب یک شهردار هم در عراق نفوذ نداریم که اگر داشتیم و شهرداری هماهنگ با ایران در این کشور وجود داشت، امروز وضعیت تجاری ما با عراق خیلی بهتر از این بود. موضوع دیگر آنکه اغلب وزیران عراق چه وزرای جدید و چه قدیم، افرادی هستند که سابقاً در دولت صدام حضور داشتند و الان به دلیل تخصصی که دارند هم در دولت حضور دارند. وزیر نفت، وزیر خارجه، وزیر برق و... همه از نیروهای قدیمی متخصص هستند و هیچ‌کدام حتی از میان گروه‌های وابسته به ایران هم انتخاب نشدند که برخی ادعای دخالت ایران در امور داخلی عراق را مطرح می‌کنند. این ادعاها بیش از همه فرافکنی‌هایی است که مطرح‌کنندگان آن قصد دارند مشکلات عراق را به ایران نسبت بدهند.
با توجه به آنچه گفتید، شما این فرضیه را که بعضی از مفسران داخلی مطرح می‌کنند مبنی بر اینکه اعتراضات به نحوی هدایت شده بوده و ریشه در خارج از عراق داشته به نوعی تایید می‌کنید؟
ببینید! عوامل بیرونی این اعتراضات از جمله غربی‌ها و کشورهای عربی بیشتر تشدیدکننده فضای اعتراضی در عراق بوده‌اند و قدرت آنها در عراق به اندازه‌ای نیست که بتوان گفت فعالیت‌هایشان ریشه اعتراضات اخیر در عراق بود. بدون شک با شروع آتش اعتراضات، اینها تلاش کردند که از این فضا سوءاستفاده کنند و اهداف خود را پیش ببرند. شک نکنید که آنها به این آتش دمیدند و با پخش اخبار در فضای مجازی، پخش شایعات افکار عمومی عراق را به سمت اهداف خود که یکی از آنها ضدیت با ایران است هدایت کردند.
شما در بخشی از این گفت‌وگو به پیوستن مقتدی صدر به معترضان اشاره کردید. مقتدی صدر چندی پیش (در دهه نخست محرم) در ایران و در برخی مراسم رسمی حضور داشت و امروز می‌بینیم که از جمله معترضان است. دلیل آنکه او به معترضان پیوسته چیست؟
دلیل اصلی اینکه مقتدی صدر هم به نوعی به معترضان پیوسته، نارضایتی از عملکرد دولت عادل عبدالمهدی است. واقعیت آن است که تا دولت قبل، همه احزاب و گروه‌ها در دولت سهم داشتند اما این دولت، تا حدی بدون حضور احزاب و گروه‌ها تشکیل شده و سهم‌خواهی‌های گروه‌ها و احزاب را محدود کرد. او برخی وزیران سابق را به کار گرفت تا در برابر هجمه‌ها تاکید کند که از افراد متخصص و تکنوکرات که وابسته به هیچ گروه و جناحی نیستند، در دولت استفاده کرده است و قرار نیست که دولت در دست احزاب تکه‌تکه شود. به نظر می‌رسد این اقدامات عبدالمهدی و تلاش برای قانون‌گرایی، حتی به مذاق احزابی که خودشان شعار می‌دادند که نباید فرقه‌گرایی صورت بگیرد هم خوش نیامد و تحمل شعارهایی را که می‌دادند، از جمله استقلال دولت نداشته و ندارند.
نقش مرجعیت به ویژه آیت‌الله سیستانی در شکل‌گیری اعتراضات اخیر یا جلوگیری از گسترش آن چه بوده است؟
یکی از اهدافی که معترضان در اعتراضات مورد هجمه قرار داده‌اند، خود آیت‌الله سیستانی است. حتی در برخی تظاهرات‌ها، برخی افراد تحریک‌شده، شعار می‌دادند که مراجع غیرعراقی باید عراق را ترک کنند. این جریان مخالف ایران در اعتراضات، مخالف مراجعی همچون آیت‌الله حکیم، آیت‌الله سیستانی و... هم بود. با توجه به اینکه آیت‌الله سیستانی معمولاً خودش صراحتاً موضع‌گیری و سخنرانی نمی‌کند، هر جمعه آقای کربلایی امام جمعه کربلا، مواضع آیت‌الله سیستانی را اعلام می‌کند. ایشان ضمن آنکه نارضایتی‌های مردم را به رسمیت شناخت و آن را خواسته بحق مردم خواند، خواست که دولت رعایت مردم را بکند و از برخوردهای خشونت‌آمیز با معترضان بپرهیزد و حکومت نظامی را برطرف کند. بیانیه ایشان اندکی اوضاع را آرام کرد و از آتش تظاهرات که بیشتر آن در مناطق شیعه‌نشین بود، کاسته شد. بعد از صحبت‌های نماینده آیت‌الله سیستانی، تقریباً جو فرونشست و اوضاع آرام‌تر شد.
شما به مناطق شیعه‌نشین اشاره کردید که بخش عمده‌ای از اعتراضات در آن مناطق شکل گرفت. آیا اختلافات قومی، قبیله‌ای و مذهبی در شکل‌گیری یا گسترش این نارضایتی‌ها و اعتراضات دخیل بوده است؟
خیر. ما در مناطق کردنشین عراق شاهد اعتراضات نبودیم. همچنین در مناطق سنی‌نشین هم مساله‌ای وجود نداشت. اغلب نارضایتی‌ها همان‌گونه که گفتم در شهرهای شیعه‌نشین به اعتراضات و تظاهرات اعتراضی منجر شد که ریشه آن هم بیش از همه اقتصادی و معیشتی است. در واقع مردم عراق وقتی مشاهده می‌کنند که کشورشان ماهی هشت میلیارد دلار نفت می‌فروشد اما دولت درباره تخصیص این منابع مالی به مردم توضیح واضح و روشنی نمی‌دهد و نمی‌گوید که این منابع را در کجا هزینه می‌کند و از سوی دیگر، این درآمدها نه به اشتغال‌زایی منجر می‌شود و نه به افزایش رفاه و بهبود معیشت مردم، نارضایتی‌ها نیز سر باز می‌کنند. فساد گسترده‌ای که در عراق وجود دارد و بوروکراسی فشل‌کننده‌ای که در این کشور وجود دارد، به شدت مردم را اذیت کرده و دامنه نارضایتی آنان را گسترش داده است.
