بذر چالش‌های بزرگ

آب به عنوان حیاتی‌ترین رکن یک اجتماع نقشی اساسی در پیدایش و تداوم یا اضمحلال تمدن‌ها در طی دوران مختلف تاریخی ایفا کرده است. چه در سیستم‌های ساده اجتماعی و حاکمیتی نخستین حکومت‌های بشری و چه در سیستم پیچیده دولت‌های مدرن امروزی آب و شرایط آن نقشی اساسی داشته و در تمامی ابعاد سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی اثرگذار بوده است. از این‌رو با توجه به کمبود منابع آب در دسترس، همواره آب به عنوان یک محدودیت اساسی شناخته شده و این محدودیت در طی زمان و با تغییرات ایجاد‌شده توسط دولت-مردم امروزی به نسبت دوران قبل شدت یافته است. افزایش جمعیت و نیاز آبی، کاهش منابع آب در دسترس، تغییرات اقلیمی و کاهش بارندگی‌ها، افزایش آلودگی‌های محیط زیستی و آبی و توسعه صنعتی و کشاورزی شکل‌گرفته باعث شده است تا محدودیت منابع آبی روند تصاعدی به خود گرفته و کلیدواژه‌هایی مانند «کمبود آب»، «تنش آبی» و «بحران آب» بیش از هر زمان دیگری مطرح شود. علم به این مساله است که باعث شده در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته و حتی در حال توسعه مدیریت منابع طبیعی و محیط زیست و در راس آن مساله مدیریت منابع آبی به یکی از مهم‌ترین مسائل مدیریتی این کشورها تبدیل شود و این جوامع با آگاهی از این محدودیت تشدیدشده و این امر که تنش و در مراتب بعدی بحران در بحث منابع آبی خود زمینه‌ساز بسیاری از تنش‌ها و چالش‌های دیگر است، هدفمند و نظام‌مند به سمت رفع و حل این تنش حرکت کنند. اما در ایران سیاست‌های توسعه‌ای و مدیریت ناصحیح منابع آب طی نیم قرن اخیر که بدون توجه به شرایط جغرافیایی و اقلیمی کشور اتخاذ شده شرایط آبی کشور را با تنش جدی مواجه ساخته است. و آنچه از عملکردهای فعلی و برنامه‌های آتی سازمان‌های متولی و ذی‌ربط منابع آب ایران برمی‌آید تداوم همین نگاه‌ها و برنامه‌هایی است که تشدیدکننده تنش آبی است و نه در جهت کاهش این تنش‌ها. به عنوان نمونه طی سال‌های 1388 تا 1395 تعداد چاه‌های نیمه عمیق کشور 126 هزار و 780 حلقه و تعداد چاه‌های عمیق 18 هزار و 306 حلقه افزایش یافته است. مساله‌ای که نشان می‌دهد به‌رغم اطلاع مدیران و سیاستگذاران از شرایط خاص منابع آبی کشور و تنش ایجادشده در این زمینه، استخراج بی‌رویه منابع آب زیرزمینی همچنان ادامه داشته و عزمی در جهت تغییر سیاست‌ها دیده نمی‌شود. اثراتی که در پی این شرایط و تداوم آن به وجود می‌آید متفاوت و مربوط به بخش‌های مختلف بوده که هر یک به تفکیک قابل بررسی است.

اقتصاد؛ آسیب‌دیده اول

از اقتصاد می‌توان به عنوان اولین بخش مورد آسیب در شرایط تنش آبی نام برد. زیربخش‌های کشاورزی و صنعتی اقتصاد، به‌طور مستقیم از این شرایط آسیب خواهند دید. در بخش اقتصاد کشاورزی ایجاد تنش آبی و کاهش در منابع آب در دسترس در وهله نخست تولید محصولات کشاورزی را تحت تاثیر خود قرار می‌دهد. به عبارت دیگر کاهش منابع آب در دسترس منجر به کاهش سطح زیرکشت و در پی آن کاهش در تولید محصولات کشاورزی شده و این امر علاوه بر بیکاری که در بخش کشاورزی ایجاد می‌کند، درآمد کشاورزان را کاهش و قیمت محصولات کشاورزی را افزایش می‌دهد. این دو عامل (کاهش درآمد کشاورزان و افزایش قیمت محصولات کشاورزی) سبب کاهش مازاد رفاه تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان شده و در مجموع رفاه اقتصادی جامعه را کاهش می‌دهد. این کاهش در تولید کشاورزی در سطح متغیرهای کلان اقتصادی نیز منجر به کاهش تولید ناخالص داخلی شده و در نتیجه رشد اقتصادی را نیز با چالش مواجه می‌سازد. از سوی دیگر صنعت نیز با توجه به نیاز آبی که دارد از این مساله بی‌نصیب نبوده و تنش آبی ایجادشده می‌تواند فعالیت و تولید این بخش را نیز تحت تاثیر خود قرار دهد. و این مساله زمانی جنبه جدی‌تر به خود می‌گیرد که بسیاری از صنایع کشور در مناطق مرکزی و کویری که بیشترین تنش آبی را دارد مستقر شده‌اند. در مجموع اقتصاد به‌طور مستقیم از این تنش تاثیر پذیرفته و این تغییرات ایجادشده در بخش اقتصادی به سایر بخش‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی نیز منتقل شده و خود زمینه‌ساز مسائل دیگر می‌شود.

چالش‌های اجتماعی و فرهنگی با تنش آبی

بیکاری بسیاری از کشاورزان در شرایط تنش آبی نقطه آغاز بسیاری از مسائل و مشکلات اجتماعی است. کشاورزان از یک‌سو به دلیل آنکه تخصص‌شان تنها در حرفه کشاورزی بوده و با تعطیلی و نبود امکان کشاورزی توانایی حضور و فعالیت در مشاغل بخش‌های دیگر را نداشته و از سوی دیگر فضای کسب‌وکاری کشور نیز توانایی مهارت‌آموزی و جذب این اقشار را با توجه به شرایط اقتصادی موجود ندارد و خود با خیل عظیم دانش‌آموختگان بیکار مواجه است با چالش‌های بزرگی روبه‌رو خواهند شد. این شرایط سبب می‌شود بیکاری در اشکال مختلف خود افزایش یافته، فقر و پیامدهای پیرامونی آن به سرعت گسترش یابد و با هجوم نیروهای بیکار و بدون تخصص در بخش‌های غیرکشاورزی به کلانشهرها و شهرهای صنعتی حاشیه‌نشینی و مشاغل کاذب و زیرزمینی در این مناطق به سرعت افزایش یابد؛ حاشیه‌نشینی که خود زمینه بسیاری از ناهنجاری‌ها و معضلات اجتماعی را ایجاد می‌کند. نمونه بارز این امر را می‌توان درصد بسیار بالای حاشیه‌نشینی در دو شهر زاهدان و چابهار به دنبال تشدید تنش آبی و کاهش شدید فعالیت‌های کشاورزی در استان سیستان و بلوچستان دید. از سوی دیگر تنش‌های آبی با درگیر ساختن بحث مناطق و نیاز به تامین آب مناطق از یکدیگر و احساس تبعیض منطقه‌ای و توجه به سایر مناطق که در پی این امر شکل می‌گیرد منجر به تقویت حس محلی و منطقه‌گرایی شده و در نتیجه منجر به کاهش سرمایه اجتماعی می‌شود. این مساله طی چند سال اخیر در امر انتقال آب بین حوضه‌ای به عنوان مثال در انتقال آب کارون و مسائلی که میان مردم چهار محال و بختیاری، خوزستان و اصفهان رخ داد به‌خوبی قابل مشاهده است. از این‌رو تنش‌های آبی و مسائل بعدی این‌گونه تنش‌ها مسائل و مشکلات اجتماعی را تقویت کرده و تشدید می‌سازد. در بخش فرهنگی نیز تشدید تنش آبی منجر به افزایش مهاجرت از مناطق درگیر با این تنش به مناطق دارای تنش کمتر است. امری که خود زمینه‌ساز مسائل و مشکلات عدیده دیگری خواهد شد. تضادهای فرهنگی از یک‌سو و تغییر ساختارهای فرهنگی از سوی دیگر خود زمینه‌ساز بسیاری از مشکلات دیگر خواهد بود که در پی این‌گونه مهاجرت‌ها شکل خواهد گرفت.

تنش آبی و چالش‌های سیاسی

 بسیاری از مسائل و مشکلات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خود زمینه‌ساز مسائل و مشکلات دیگر سیاسی هستند. در واقع تنش آبی با مشکلاتی که در بخش‌های دیگر ایجاد می‌کند زمینه را برای ایجاد مشکلات و معضلات عدیده سیاسی نیز به وجود می‌آورد. این مشکلات در دو بعد سیاست داخلی و خارجی شکل می‌گیرد. در بعد سیاست و روابط خارجی علاوه بر امکان سوءاستفاده کشورهای متخاصم و حتی رقیب از شرایط به وجودآمده، تنش با کشورهای همسایه شدت یافته و در صورت به مرحله بحران رسیدن شرایط آبی این شرایط می‌تواند به بحرانی تمام‌عیار تبدیل شود. امری که با شدت یافتن تنش آبی و توسعه سدسازی کشورهای همسایه می‌تواند مساله‌ای جدی باشد. در بعد سیاست داخلی نیز تشدید تنش آبی می‌تواند به عنوان تهدیدی علیه امنیت ملی به تضعیف ثبات و اقتدار ملی کشور بینجامد. از آنجا که مسائل اقتصادی و اجتماعی ناشی از تنش آبی به افزایش نارضایتی و ایجاد حس تبعیض منجر می‌شود می‌تواند به تقویت حس واگرایی سیاسی، کاهش مشارکت سیاسی و درگیری‌های محلی و منطقه‌ای منجر شود.

جمع‌بندی

شرایط به وجود آمده در بخش منابع آبی ایران بیش از آنکه برآمده و نتیجه شرایط اقلیمی کشور باشد نتیجه چندین دهه سیاستگذاری و مدیریت ناصحیح منابع آب کشور در راستای توسعه ناپایدار و نامتوازن اقتصادی بوده است. مجموعه شرایطی که باعث شده در وضعیت کنونی کشور با تنش جدی در بخش منابع آب مواجه باشد. تنش آبی که به‌صورت جدی کشور را با مشکلات اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مواجه ساخته و با شدت یافتن این تنش مشکلات مذکور نیز ادامه پیدا کرده و شدت خواهد یافت. بی‌شک آنچه در شرایط فعلی مشاهده می‌شود سیاستگذاری و نحوه مدیریتی نیست که منطبق با در نظر داشتن این شرایط باشد و بتواند مشکلات جدی برآمده از تنش آبی را رفع کند. از این‌رو ضرورت دارد سیاستگذاران نخست درکی جامع و کامل از شرایط فعلی و آتی منابع آب کشور داشته و سپس با داشتن ابزار و توان لازم اجرایی، به سیاستگذاری منطبق با شرایط فعلی و آتی کشور بپردازند.