آشتی‌کنان تهران و جهان

دو سال پی در پی پای میز مذاکره نشستند و از وین به لوزان و از لوزان به ژنو رفتند تا توانستند در نهایت 23 تیرماه 94 به توافق جامع در باب لغو تحریم‌های ایران و اعمال محدودیت بر بخشی از برنامه هسته‌ای‌اش دست پیدا کنند. از همان نخستین روزهای نوروز سال جاری که همه ما خوش‌خوشان در حال تبریک سال جدید و دید و بازدیدهای سال نو بودیم مذاکره‌کننده‌های هسته‌ای کشور مشغول مذاکرات سخت و فشرده‌ای بودند تا در دومین وقت اضافه پس از توافق موقت ژنو به راه‌حلی در باب گشایش وضعیت پرونده هسته‌ای ایران دست پیدا کنند. درست روز یکم فروردین‌ماه بود که محمد‌جواد ظریف در یک پیام فیس‌بوکی نوشت: «سلام دوستان. پارسال دوست، امسال آشنا!!! به بزرگواری خودتان ببخشید. تلاش می‌کنم در سال همدلی و همزبانی دولت و ملت، دست‌کم هر هفته یک گزارش کوتاه خدمت شما تقدیم کنم. حدود یک ساعت قبل از تحویل سال همراه با همکاران خوبم وارد تهران شدیم.
مذاکرات این دور، سخت و فشرده اما مفید و راهگشا بود. به لطف خدا و با تلاش، نوآوری و همفکری مسوولان و کارشناسان وزارت امور خارجه، سازمان انرژی اتمی و دیگر دستگاه‌ها، راه‌حل‌های مناسب فنی و سیاسی برای موضوعاتی که غیرقابل حل می‌نمود، پیدا شده است. اعضای هیات مذاکره‌کننده آمادگی داشتند که حتی در روزهای تعطیلی نوروز نیز مذاکرات را برای نهایی کردن جزییات راه‌حل‌ها ادامه دهند. ولی طرف‌های مذاکره ما به زمان بیشتری برای هماهنگی داخلی بین اعضای 1+5 نیاز داشتند که در برخی موارد به دلیل تنوع منافع و گرایش‌های سیاسی یا مسائل فردی و شخصیتی حتی از مذاکرات اصلی نیز حساس‌تر می‌شود.» تاکید محمدجواد ظریف بر لزوم ادامه روند مذاکرات قدرت‌های بزرگ جهانی با ایران در حالی بیان شد که مخالفان دولت که با تمسک به هر بهانه‌ای به دنبال تخطئه روند مذاکرات بودند حتی با انتقاد از دلجویی جان کری، وزیر امور خارجه آمریکا، از حسین فریدون برادر رئیس‌جمهور که به سبب درگذشت والده حسن روحانی و حسین فریدون صورت گرفته بود سعی در ایجاد چالش جدیدی برای دولت در توقف روند مذاکرات داشتند. البته در آن‌ سو دلواپسان توافق هسته‌ای ایران در آمریکا نیز بیکار ننشستند و با انتقاد از بیانیه تسلیت وزارت خارجه این کشور که خطاب به رئیس‌جمهور ایران منتشر شده بود به انتقاد از این روند پرداختند که جف راسکی سخنگوی وزارت خارجه آمریکا در این باره گفت: یکی از اعضای تیم هسته‌ای ایران که برادر حسن روحانی رئیس‌جمهور این کشور است مادر خود را از دست داده و بیانیه ما و تسلیت حضوری جان کری هم در این باره بوده است.
علاوه بر مقامات آمریکایی، ایرانی‌ها ابراز همدردی‌هایی را هم از مقامات بیشتر کشورهای جهان از جمله اسماعیل هنیه نخست‌وزیر فلسطین و خالد مشعل رئیس دفتر سیاسی جنبش حماس دریافت کردند که اگرچه به بهانه تسلیت به روحانی ابراز شده بود اما در عین حال حکایت از کاهش حجم اختلافات تهران و گروه‌های مبارز فلسطینی داشت که به دلیل حمایت‌های ایران از دولت اسد متزلزل شده و به سطح پایین نزول کرده بود. هنیه در پیام خود با بیان این مطلب که ملت فلسطین و مقاومت به رابطه نزدیک و صمیمانه با جمهوری اسلامی ایران افتخار می‌کند، آورده بود: ما مصمم هستیم آن (روابط با ایران) را با قوت ادامه دهیم. هرچند که ابراز تمایل این مقام فلسطینی بر ارتقای روابط با ایران در حالی عنوان می‌شد که طی ‌سال‌های اخیر نوعی قرابت ناگسستنی میان این افراد و کشورهایی که در جبهه ضد‌ایرانی قرار داشتند، به وجود آمده بود. کشورهایی که همین حالا هم با ابراز ناخشنودی از توافقات ایجاد‌شده در روند نزدیکی ایران با جهان همچنان بر کوس ناکارآمدی این دست از توافقات می‌کوبند و البته که ره به جایی نمی‌برند.

گشایش به وقت لوزان

با وجود تمامی مخالفت‌های صورت‌گرفته دور جدید مذاکرات ایران و قدرت‌های بزرگ جهانی از روز 4 فروردین‌ماه و با سفر مجدد اعضای تیم‌های هسته‌ای مذاکره‌کننده به لوزان آغاز شد؛ تیم هسته‌ای ایران این دور از مذاکرات را هم با حضور علی‌اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی کشور ادامه داد تا علاوه بر مباحث سیاسی در حوزه‌های فنی نیز به حل و فصل ابهامات این مذاکرات بپردازد. همین حضور و همین مشارکت رئیس سازمان انرژی اتمی بود که موجب شد تا صالحی پس از چند دور مذاکرات فشرده با ارنست مونیز، وزیر انرژی آمریکا، اعلام کند که از نظر فنی به یک فهم مشترک رسیده‌ایم و این فهم مشترک برای رسیدن به توافق است. مقامات ایرانی در آن مذاکرات اعلام کرده بودند که طرفین بر سر بیش از 90 درصد مسائل به درک مشترک و راه‌حل رسیده‌اند اما هنوز مواردی کوچک در برخی مسائل به ویژه تحریم‌های غیراقتصادی (اشاعه‌ای و تسلیحاتی) شورای امنیت و برخی از موضوعات هسته‌ای باقی مانده است، در عین حال مساله «تحقیق و توسعه» موضوعی است که هنوز بحث‌های عمده روی آن وجود دارد. ایران خواستار لغو کامل تحریم‌های چهارگانه ملی، یکجانبه و کنگره و شورای امنیت بود و به نظر می‌رسید دو طرف بر سر تحریم‌های اقتصادی ناشی از مساله هسته‌ای از هر چهار جهت به تفاهم رسیده‌اند اما دستیابی به یک راه‌حل پیرامون تحریم‌های کنگره و شورای امنیت همچنان دور از دسترس است. در بحبوحه مذاکرات بود که اظهارنظر غیرمنطقی رجب طیب اردوغان نسبت به ادعای دخالت ایران در یمن، محمد‌جواد ظریف را وادار به ارائه پاسخ محکمی به این ادعاهای واهی کرد.
رئیس‌جمهور ترکیه که خود متهم به حمایت از گروه‌های افراطی نظیر داعش در منطقه است هرازگاهی با اظهاراتی غیرمنطقی ایران را متهم به ایجاد آشوب و بلوا در کشورهای منطقه می‌کرد که این ادعاها در نهایت منجر به ارائه پاسخی قاطع از سوی وزیر خارجه ایران شد. ظریف با بیان این مطلب که کسانی با سیاست‌های بلند‌پروازانه، خسارات جبران‌ناپذیری به بار آورده‌اند، گفت: «(این افراد) از ظرفیت‌های موجود برای همگرایی در منطقه استفاده کنند.» البته که این پاسخ نیز چاره‌ساز حمایت‌های بی‌چون و چرای مقامات ترکیه از گروهک‌های تروریستی منطقه نشد و ایران این بار در غیاب سفیر ترکیه اقدام به احضار کاردار این کشور کرد و مراتب اعتراض جمهوری اسلامی ایران نسبت به اظهارات غیرمتعارف اردوغان را به سمع و نظر مقامات ترک رساند. به نظر می‌رسید ترک‌ها درصدد بودند تا مانند همتایان سعودی خود که در میانه مذاکرات وین سعود الفیصل وزیر خارجه سابق خود را راهی وین کرده بودند نگرانی‌شان از دستیابی به توافق هسته‌ای را به‌گونه‌ای نشان دهند، هرچند که راهی از پیش نبردند و در نهایت تهران و اعضای گروه 1+5 توانستند پس از 9 روز مذاکرات فشرده، بیانیه‌ای را تحت عنوان «لوزان» با حضور تمامی اعضای مذاکره‌کننده پرونده هسته‌ای ایران منتشر کنند. وزیر امور خارجه کشورمان در آن مقطع زمانی در رابطه با دلایل اینکه چرا طرفین قرائت یک بیانیه را جایگزین توافق جامع کرده‌اند، گفت: پیشرفت مذاکرات بستگی به اراده سیاسی دارد و اراده سیاسی طرف مقابل همیشه مشکل داشته است و بر همین اساس قطعاً نتیجه کار بیش از یک بیانیه نخواهد بود.
اما انتشار خبر همین بیانیه نیز در نیمه فروردین‌ماه با موجی از استقبال کشورهای جهان مواجه شد. به باور مقامات این کشورها بیانیه لوزان می‌توانست نویدبخش توافق‌های آتی ایران و اعضای گروه 1+5 باشد. البته همچنان که انتظار می‌رفت مقامات و رسانه‌های آمریکایی همچون ادوار گذشته مذاکرات تفسیر دیگری از مفاد بیانیه لوزان را مطرح کردند که همین موضوع با واکنش شدید محمدجواد ظریف و دیگر اعضای مذاکره‌کننده گروه 1+5 مواجه شد. وزیر امور خارجه کشورمان با تاکید بر برد داخلی اظهارات مقامات آمریکایی خاطرنشان کرد: «‌من بیشتر این موارد را به صورت حضوری گفتم و این‌گونه نیست که ما در مذاکرات چیزی بگوییم و سپس بیاییم چیز دیگری را بگوییم. ما همان چیزی را که بوده است مطرح کردیم مخصوصاً با مردم خودمان چرا که تاکید کردیم باید با مردم خود روراست باشیم زیرا مذاکره یعنی بده‌بستان و افتخار ما این است در مقابل شش کشور قدرتمند جهان ایستادیم و خودشان گفتند که ما نتوانستیم ایران را تسلیم کنیم.»

رکوردهایی از جنس مذاکرات

اگرچه در آن دوران، مذاکرات نفسگیر و طولانی لوزان به امضای توافقی جامع میان طرف‌های مذاکره‌کننده پرونده هسته‌ای ایران نینجامید و هنوز رکورد طولانی‌ترین مذاکرات هسته‌ای مربوط به گفت‌وگوهای وین 10 در اواخر مهرماه سال گذشته بود، اما در این دور از مذاکرات رکورد جالبی ثبت شد و آن مذاکرات 9‌ساعته و تقریباً بدون‌وقفه هیات‌های مذاکره‌کننده ایران و آمریکا به سرپرستی محمد‌جواد ظریف و جان کری بود که از ساعت 21 چهارشنبه 12 فروردین آغاز شد و تا حدود 5 صبح پنجشنبه 13 فروردین به طول انجامید. یک رسانه آمریکایی پس از این مذاکرات طولانی مدعی شد که این تاریخی‌ترین و طولانی‌ترین مذاکراتی بوده است که یک وزیر خارجه آمریکایی از سال 1919 (کنفرانس صلح پاریس) تاکنون داشته است. مذاکرات هسته‌ای برای دو دوره در هتل بوغیواژ یا بوریواژ با عمارتی زیبا، گران، تاریخی و با چشم‌انداز دریاچه ژنو که نام این هتل (به معنی «ساحل قشنگ» در فرانسه) از آن گرفته شده است، برگزار شد.
مذاکرات لوزان 1 در هفته پایانی سال 1393 به‌طور دوجانبه و میان هیات‌های مذاکره‌کننده ایران و آمریکا برگزار شد که همزمان نماینده اتحادیه اروپا، هلگا اشمید نیز در آن حضور داشت. این مذاکرات قرار بود با پیوستن وزیران خارجه سه کشور اروپایی چند روز بیشتر به طول انجامد که با وجود همزمانی آن با تحویل سال نو ایرانی، هیات مذاکره‌کننده ایران پذیرفت که در لوزان بماند و به مذاکرات ادامه دهد. اما به خاطر برخی اختلاف‌نظرها میان 1+5، صبح روز 29 اسفندماه اعلام شد که بنا بر دلایلی وزیران خارجه سه کشور اروپایی به لوزان نمی‌آیند و جان کری، وزیر خارجه آمریکا، برای گفت‌وگو با همتایان اروپایی‌اش به ملاقات آنها در لندن می‌رود. هیات ایرانی عصر همان روز لوزان را به مقصد تهران ترک کرد و حدوداً سه ساعت مانده به تحویل سال وارد کشور شد تا پس از چند روز استراحت و رایزنی به لوزان بازگردد. هتل پنج‌ستاره بوغیواژ پالاس تاریخچه‌ای دارد که بسته به اینکه پشت میز مذاکرات چه کشورهایی می‌نشینند هم می‌تواند شانس داشته باشد و هم دردسر. در سال ۱۹۲۳ و پس از جنگ اول جهانی، در همین هتل میان ترک‌های عثمانی و کشورهای پیروز در جنگ قراردادی به امضا رسید که به عنوان «قرارداد لوزان» در کتاب‌های تاریخی ثبت شد.
قرارداد لوزان باعث به رسمیت شناخته‌شدن «ترکیه» در مرزهای باقی‌مانده از فروپاشی امپراتوری عثمانی از سوی کشورهای جهان شد. از آنجا که این قرارداد موجب اختلاف و تنش میان مسلمانان شد، گفته می‌شد که هیات ایرانی هم نمی‌خواست در آن اعلام توافق کند تا این موضوع تداعی‌کننده قرارداد لوزان سال 1923 نباشد. اما با این همه نام «لوزان» در کنار تفاهم ایران و 1+5 قرار گرفت. جهانی شدن نام ایران بعد از قرائت بیانیه لوزان بهانه خوبی بود تا کشورهایی نظیر ترکیه با تجدیدنظر در برخی از سیاست‌های خود از در بهبود مناسبات با تهران درآیند. شاید بر همین اساس هم بود که به فاصله چهار روز پس از انتشار این بیانیه رجب طیب اردوغان راهی ایران شد تا در گفت‌وگو با روحانی از بهبود مناسبات سیاسی و اقتصادی دو کشور بگوید و از امضای هشت سند همکاری و یک بیانیه مشترک خبر دهد.

اصرار تحریمی اروپا

مشخص شدن روند کلی مذاکرات هسته‌ای ایران و اعضای گروه 1+5 مجالی را فراهم کرد تا محمدجواد ظریف بتواند به وظیفه ذاتی خود در بهبود مناسبات با کشورهای جهان بازگردد و در نخستین دور از سفرهای منطقه‌ای خود به کشورهای عمان و پاکستان سفر کند. در همین سفرها هم بود که نواز شریف، نخست‌وزیر پاکستان درخواست عضویت ایران در مذاکرات مربوط به امنیت یمن را مطرح کرد. موضوعی که با مخالفت شدید ظریف از دستور کار مذاکرات وزرای خارجه ایران و پاکستان خارج شد. در این گیر‌و‌دار اتحادیه اروپا تحریم‌های مربوط به بانک تجارت و 32 شرکت کشتیرانی ایرانی را پس از بررسی در یکی از دادگاه‌های این اتحادیه باز‌‌گرداند.
این تصمیم، تنها چند روز پس از تفاهم اولیه ایران و کشورهای 1+5 در لوزان سوئیس اتخاذ شد تا نشان دهد 28 کشور عضو این اتحادیه تا زمانی که توافق هسته‌ای با ایران قطعی شود تحریم‌ها را لغو نخواهند کرد. پیشتر نیز دادگاه اتحادیه اروپا دارایی‌های بانک تجارت و 40 شرکت کشتیرانی ایرانی دیگر را مسدود کرده بود. بنا بر اعلام اتحادیه اروپا یکی از دلایل مسدود نگه داشتن دارایی‌های بانک تجارت همکاری این بانک با دولت ایران در فراهم کردن منابع مالی و خدمات در بحث تجارت و گسترش صنعت نفت و گاز ایران است. همزمان با اعلام این خبر، سرگئی ریابکوف مذاکره‌کننده ارشد روس نیز خبر از تهاتر نفتی ایران و روسیه داد و اعلام کرد: ما در ازای خرید نفت خام از ایران به آنها محصولات خاصی را تحویل می‌دهیم که تحت رژیم کنونی تحریم‌ها محدود یا ممنوع نشده است. اعلام خبر فوق از سوی این مقام روس اگرچه این ذهنیت را ایجاد می‌کند که روس‌ها حاضر به خرید نفت ایران شده‌اند اما در اصل حاکی از آن است که مسکو برای رهایی یافتن از تحریم‌های یکجانبه اتحادیه اروپا دست به این اقدام زده است. حتی سیاست مسکو برای ارائه سامانه اس‌300 به ایران با وجود گذشت بیش از هشت سال از زمان امضای قرارداد 700 میلیون دلاری این سامانه نشان داد که روس‌ها بنا بر دلایل واهی از ارائه این سیستم دفاعی به ایران خودداری کرده بودند والا با وجود پابرجا بودن نظام تحریم‌ها مقامات روسیه چگونه می‌خواهند سامانه اس‌300 را در اختیار ایران قرار دهند؟

مذاکراتی به وقت مهاجرت

دیپلماسی فعال ایران که با گشایش در بن‌بست پرونده هسته‌ای کشور و دیدار توامان با برخی از مقامات منطقه‌ای و جهانی دنبال می‌شد این بار جولی بیشاپ، وزیر خارجه استرالیا را به ایران کشاند تا در بدو ورود به تهران بگوید: به دعوت وزیر خارجه فوق‌العاده‌تان به اینجا آمده‌ام. بیشاپ نخستین وزیر خارجه استرالیا بود که پس از یک دهه به ایران سفر می‌کرد و در تلاش بود تا دیدگاه مقامات ایران را برای اتخاذ سیاستی معکوس در کمک به بازگشت پناهندگان ایرانی متقاضی سفر به استرالیا جلب کند و به نظر می‌رسد که در دستیابی به این هدف خود موفقیت‌هایی نیز داشت. او در حاشیه سفر به تهران بنا بر پیشنهاد همتای ایرانی خود گشتی هم در بازار تجریش تهران زد و به گفت‌وگو با مردم پرداخت. البته تکاپوهای ظریف در ارائه چهره‌ای سازنده از ایران به همین دیدارها ختم نشد.
وزیر امور خارجه کشورمان با ارائه طرحی چهارماده‌ای به بان‌کی‌مون، از تلاش ایران برای خاتمه دادن به وضعیت اسفبار مردم یمن خبر داد. ظریف در این طرح به دبیرکل سازمان ملل این موارد را پیشنهاد کرده بود: 1- برقراری آتش‌بس و توقف سریع کلیه حملات نظامی خارجی 2- ارسال فوری و بدون وقفه کمک‌های انسان‌دوستانه (و پزشکی) برای مردم یمن 3- از سرگیری گفت‌وگوی ملی یمنی و تحت هدایت مردم یمن و با مشارکت نمایندگان تمام احزاب سیاسی و گروه‌های اجتماعی این ‌کشور و در نهایت 4- زمینه‌های تشکیل دولت فراگیر وحدت ملی در یمن را فراهم آورد. با وجود آنکه ایران در روزهای پایانی فروردین‌ماه میزبان اشرف غنی، رئیس‌جمهور افغانستان، هم بود که در راس هیاتی عالی‌رتبه به تهران سفر کرد اما شاید بتوان نخستین سفر 24 تن از تجار و بازرگانان آمریکایی به ایران را مهم‌ترین رخداد آخرین روز فروردین‌ماه سال 94 دانست. افرادی که بعضاً سابقه فعالیت سیاسی را هم در کارنامه خود داشتند و در سفر به تهران توانستند با برخی از مقامات تجاری و اقتصادی کشور در زمینه بررسی فرصت‌های تجاری فی‌مابین به مذاکره و گفت‌وگو بپردازند.

آغاز نگارش برجام

اردیبهشت، بهشت سیاست ایران با یک آغاز نویدبخش در سیاست خارجی کشور همراه بود. آغاز نگارش برجام. سندی که تکلیف وضعیت پرونده هسته‌ای کشور را مشخص می‌کرد و به بیش از یک دهه تحریم‌های غیرمنصفانه یکجانبه و چندجانبه کشورهای غربی و البته قطعنامه‌های تحریمی جهانی پایان می‌داد. نشست‌های ایران و اعضای گروه 1+5 دقیقاً از روز دوم اردیبهشت‌ماه و به سرپرستی سیدعباس عراقچی، مذاکره‌کننده ارشد ایرانی، و هلگا اشمید، معاون فدریکا موگرینی، رئیس سیاست خارجی اتحادیه اروپا در وین برگزار شد. همزمان محمدجواد ظریف با انتشار یک عکس، شعری از سهراب سپهری را در صفحه فیس‌بوکش منتشر کرد با این مضمون که «من به آنان گفتم: آفتابی لب درگاه شماست، که اگر در بگشایید به رفتار شما می‌تابد».

تب و تاب یک دیدار

شرکت در کنفرانس بازنگری معاهده منع اشاعه (ان‌پی‌تی) در نیویورک بخش دیگری از سیاست‌های آقای وزیر در نیمه نخست اردیبهشت‌ماه بود که منجر به آن شد تا پس از 37 سال از پیروزی انقلاب یک وزیر خارجه آمریکایی برای دیدار با همتای ایرانی خود در محل اقامت نماینده ایران در سازمان ملل حضور یابد. دیداری تاریخ‌ساز که یک ساعت به طول انجامید و از جمله مهم‌ترین موارد مورد بحث آن بررسی راه‌های دستیابی به توافق جامع هسته‌ای بود. در ادامه این دیدار تیم‌های مذاکره‌کننده ایران و آمریکا جلسات خود پیرامون برنامه هسته‌ای ایران را ادامه دادند و آنچنان که حمید بعیدی‌نژاد (از اعضای تیم هسته‌ای ایران) در صفحه فیس‌بوکش نوشت: در مذاکرات نیویورک علاوه بر مذاکرات مهم دکتر ظریف با آقای کری و سپس خانم موگرینی مجموعاً 9 روز در سطح معاونان و 11 روز در سطح کارشناسان مذاکراتی پیوسته و به موازات هم انجام گرفت که با توجه به آنکه در هر جلسه روزانه 10 ساعت مذاکره صورت گرفت می‌توان گفت در این مدت در مجموع حدود200 ساعت مذاکره انجام شد.

خبرهای جنجال‌برانگیز اردیبهشت‌ماه البته همچنان ادامه داشت. اما این بار نطفه خبر در یکی از همسایگان جنوبی ایران بسته شد. با مرگ ملک عبدالله و انتخاب ملک سلمان به عنوان پادشاه جدید عربستان تمامی اعضای دولت این کشور نیز تغییر کردند. سعود الفیصل وزیر خارجه کهنه‌کار سعودی‌ها که نزدیک به چهار دهه سکان سیاست خارجی این کشور را بر عهده داشت کنار گذاشته شد و عادل الجبیر سفیر سابق عربستان در واشنگتن که ادعای ترورش از سوی ایران را مطرح کرده بود، جایگزین او شد. در کشاکش تغییرات سیاسی عربستان، فواد معصوم رئیس‌جمهور عراق برای نخستین بار پس از حضور در این سمت به ایران سفر کرد که خود پیامی آشکار نسبت به تمایل بغداد برای حضور توامان ریاض و تهران در کنار عراق داشت.

جدال لفظی نمایندگان با ظریف

خرداد پرحادثه که آغاز شد مذاکرات هسته‌ای ایران و 1+5 همچنان بر سر نحوه نگارش برجام ادامه داشت. آن‌طور که سیدعباس عراقچی، مذاکره‌کننده ارشد کشورمان، می‌گفت: به دلیل گستردگی و پیچیدگی موضوعات روند نگارش برجام کند بود. اما شاید بیش از روند کند مذاکرات این برخورد برخی از نمایندگان مجلس با اعضای تیم مذاکره‌کننده بود که روز‌به‌روز شرایط سخت و دشواری را برای ظریف و دیگر اعضای تیم هسته‌ای ایجاد می‌کرد. شرایطی که با اظهارات محمد‌جواد ظریف و سیدعباس عراقچی در نحوه بازرسی از پایگاه‌های مراکز نظامی و گفت‌وگو با دانشمندان هسته‌ای کشور آغاز شد و به درگیری لفظی کوچک‌زاده و رسایی با وزیر خارجه انجامید. در حالی که تیم‌های مذاکره‌کننده ایران و 1+5 برای آغاز دور جدید مذاکرات آماده می‌شدند خبر امکان جاسوسی گسترده اسرائیلی‌ها از هتل‌های محل مذاکرات تیم‌های ایرانی و دیگر اعضای این گروه در اتریش و سوئیس سایه سنگینی را بر این مذاکرات افکند و البته هشتمین دور از رایزنی‌های طرفین مذاکره‌کننده پرونده هسته‌ای ایران در کمتر از دو هفته مانده به ضرب‌الاجل 10 تیرماه در حالی شروع شد که اظهارات جان کری، وزیر امور خارجه آمریکا، در مورد ابعاد نظامی برنامه هسته‌ای ایران چالش جدیدی را برای ادامه روند مذاکرات به وجود آورده بود. در همین حال کمتر از یک هفته مانده به پایان زمان ضرب‌الاجل دهم تیرماه خبرگزاری آسوشیتدپرس با استناد به یک سند محرمانه مدعی شد که 1+5 آماده ارائه پیشنهاد فنی درباره رآکتورهای پیشرفته به ایران است.
در این خبر آمده بود که آمریکا و دیگر مذاکره‌کنندگان هسته‌ای با ایران آماده‌اند تا در صورتی که تهران با محدودیت برای برنامه هسته‌ای‌اش موافقت کند به این کشور پیشنهاد رآکتورهایی با تکنولوژی بالا و دیگر تجهیزات را بدهند. در این سند محرمانه که یک «همکاری هسته‌ای غیرنظامی» نام دارد، وعده داده شده بود که ایران به جای تاسیسات آب‌سنگین خود رآکتورهای آب سبک بگیرد. همزمان با انتشار این گزارش لوران فابیوس، وزیر خارجه فرانسه که نقش پلیس بد را در این مذاکرات بازی می‌کرد از شروط پاریس برای به رسمیت شناختن توافق هسته‌ای ایران خبر داد و گفت: فرانسه این توافق را به سه شرط ممکن می‌داند؛ اول توافقی که دسترسی به سایت‌های هسته‌ای ایران و در صورت لزوم تاسیسات نظامی در آن ممکن باشد؛ دوم تحقیق و توسعه ایران برای مدت طولانی محدود شود و سوم در صورت پایبند نبودن ایران به تعهداتش قطعنامه‌های تحریمی شورای امنیت سازمان ملل به‌طور خودکار علیه این کشور اعمال شود؛ شروطی که به سرعت از سوی طرف ایرانی رد شد.

تنظیم سند و ضمائم

پس از رایزنی دو‌روزه وزرای خارجه ایران و 1+5 و کمتر از پنج روز مانده به نشست اصلی توافق جامع برخی از وزرای خارجه برای انجام کارهای مربوطه و برخی مشورت‌ها به پایتخت‌هایشان بازگشتند. محمدجواد ظریف هم یکی از این افراد بود که در تشریح دلایل بازگشت به تهران گفت که بازگشتم از وین به تهران به دنبال پایان مرحله اول مذاکرات وزیران امور خارجه ایران و کشورهای گروه 1+5 و همچنین برنامه از قبل تنظیم شده است. ظریف یک‌بار دیگر هم در مذاکرات آذرماه سال گذشته در میانه مذاکرات اعلام کرد که برای پاره‌ای مشورت‌ها به تهران بازمی‌گردد اما بلافاصله این تصمیم تغییر کرد و او در وین باقی ماند و این بار نیز رسانه‌ها تا زمانی که وی وین را ترک نکرده بود با تردید به ارزیابی موضوع بازگشت‌اش می‌پرداختند. اما پس از بازگشت وزرای خارجه ایران و 1+5، حضور بی‌سابقه مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در هتل کوبورگ، رسانه‌ها و خبرنگاران حاضر در محل مذاکرات را غافلگیر کرد. این برای اولین بار بود که مقام عالی آژانس به‌طور مستقیم به محل مذاکرات می‌رفت. همزمان نیز خبری مبنی بر تنظیم سند برنامه جامع اقدام مشترک که شامل یک متن اصلی و پنج ضمیمه است که در مجموع حدود 60 صفحه را در‌بر می‌گرفت، منتشر شد.
متنی که به نظر می‌رسد نیازمند بررسی‌های بیشتر تیم‌های مذاکره‌کننده هسته‌ای تا رسیدن به یک طرح جامع بود. طرحی که به دلیل بروز برخی اختلافات سیاسی و ابهامات فنی چند دوره تمدید شده بود. شاید بر همین اساس هم بود که در میانه مذاکرات یوکیا آمانو، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، تصمیم گرفت تا وین را به مقصد تهران ترک کند تا ‌نظر فنی خود را به صورت حضوری به سمع و نظر مقامات رده‌بالای نظام برساند و به نظر می‌رسد که در این مسیر نیز به توفیقاتی دست یافت. توفیقاتی که منجر شد تا طرفین به امید دستیابی به توافق مذاکرات را یک هفته دیگر نیز تمدید کنند اما یک هفته نیز گذشت و خبری از توافق نبود. تا اینکه در روز 23 تیرماه و پس از گذشت 13 روز از زمان ضرب‌الاجل تعیین‌شده در نهایت موافقتنامه‌ای مورد تایید وزرای خارجه حاضر در نشست قرار گرفت. وزیر امور خارجه کشورمان که توانسته بود با به‌کارگیری ابزار دیپلماسی رسم نوینی را در معادلات حقوقی جهان رقم بزند در صفحه توییترش نوشت: توافق سقف نیست، بلکه یک پایه محکم است. باید ساختن بر اساس آن را شروع کنیم.

قطعنامه‌ای در رد قطعنامه‌های پیشین

توافق هسته‌ای ایران و 1+5 یک هفته بعد هم در نشست شورای امنیت سازمان ملل مطرح شد و با اکثریت آرا مورد تایید نمایندگان حاضر قرار گرفت. روزنامه فایننشال‌تایمز در گزارشی از این رویداد تاریخی نوشت: این نخستین بار است که یک کشوری که مشمول تحریم‌های فصل هفتم شورای امنیت سازمان ملل قرار گرفته، بدون جنگ و از طریق دیپلماسی از این تحریم‌ها خارج می‌شود. اقدام دیپلمات‌های ایرانی در اقناع جامعه جهانی با استفاده از اهرم دیپلماسی رویکرد نوینی را در مباحث حقوقی نظام بین‌الملل رقم زد و بسیاری از تحلیلگران معتقدند که شیوه گفتمانی تیم هسته‌ای ایران می‌تواند به عنوان یکی از کورس‌های دانشگاهی مورد مطالعه محققان و صاحب‌نظران امر قرار گیرد.
هرچند که به نظر می‌رسید تعدادی از نمایندگان مجلس که از زمان آغاز به کار دولت روحانی به عناوین و اتهامات مختلف سعی در زیر سوال بردن عملکرد دولت داشتند این بار نیز بیکار ننشسته و با طرح مجدد یکسان نبودن فکت شیت ایرانی با آنچه از سوی مذاکره‌کنندگان کشورهای غربی منتشر شده است سعی در زیر سوال بردن روند مذاکرات داشتند که وزیر خارجه ضمن حضور در مجلس و ارائه متن کامل برنامه جامع اقدام مشترک به علی لاریجانی، به همراه علی‌اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی کشور، نمایندگان را از روند توافق به دست آمده آگاه کرد. علاوه بر این مقرر شد تا سیدعباس عراقچی، مذاکره‌کننده ارشد کشور و مجید تخت‌روانچی، معاون اروپا و آمریکای وزارت خارجه و یکی دیگر از اعضای تیم هسته‌ای با حضور در نشست‌های کمیسیون ویژه بررسی توافق اطلاعات مورد نیاز را در اختیار بهارستان‌نشینان قرار دهند هرچند که این نشست‌ها تا همین امروز راهی از پیش نبرده و نتوانسته دیدگاه مثبت این تعداد از نمایندگان را به دست آورد.

رخ‌نمایی اثرات برجام

قطعی شدن توافق هسته‌ای ایران علاوه بر گشایش گره‌های اقتصاد کشور در موضوعات سیاسی هم راهگشا بود. به‌طوری که کمتر از چند روز بعد از حصول این توافق ابتدا زیگمار گابریل معاون صدراعظم و وزیر اقتصاد آلمان در راس هیات بزرگ اقتصادی به تهران آمدند و پس از آن هم فدریکا گوییدی، وزیر توسعه اقتصادی ایتالیا، به همراه عده کثیری از تجار و بازرگانان سرشناس این کشور در ایران حاضر شدند. علاوه بر این وزیر امور خارجه نیز در نخستین دور از سفرهای منطقه‌ای پس از توافق به همسایگان ایران و کشورهایی نظیر قطر، کویت و عراق و در دومین دور لبنان، پاکستان، سوریه و هند سری زد و خواستار کمک‌های تمامی کشورهای منطقه‌ای و جهانی برای مبارزه با پدیده افراطی‌گرایی و مبارزه با فعالیت‌های تروریستی شد که منطقه را تحت تاثیر خود قرار داده است. در همین سفرها بود که مقامات قطری با استقبال از پیشنهاد ظریف، درخواست تشکیل گروه G7 را با حضور ایران و شش کشور حاشیه خلیج فارس مطرح کردند. وزیر خارجه کشورمان برای تکمیل سیاست‌های منطقه‌ای خود سفری یک‌روزه هم به روسیه داشت و در دیدار با سرگئی لاوروف همتای روسی خود به بررسی آخرین اقدامات صورت‌گرفته در راستای اجرای برجام پرداخت.

مخالفان در تهران

خوشبختانه میزان اقبال عمومی توافق هسته‌ای ایران به اندازه‌ای بود که پای افرادی چون لوران فابیوس، وزیر خارجه فرانسه را که مخالفت‌های او و دولت متبوعش چند باری موجب به تاخیر افتادن روند مذاکرات شده بود به تهران باز کرد؛ فابیوس در دیدار با مقامات کشور از تمایل شرکت‌های فرانسوی برای حضور در فعالیت‌های اقتصادی ایران خبر داد و برای نشان دادن میزان اهتمام پاریس نسبت به این امر هیاتی از شرکت‌های بزرگ فرانسوی را نیز با خود همراه کرده بود. همزمان با حضور فابیوس در ایران، فدریکا موگرینی رئیس سیاست خارجی اتحادیه اروپا و مذاکره‌کننده ارشد گروه 1+5 نیز به ایران آمد و گفت: توافق هسته‌ای آغازگر فصلی جدید در روابط ایران و جهان است. تنها چند روز پس از این سفر، اتحادیه اروپا نخستین اقدامات حقوقی برای آغاز اجرای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) توافقی را که 14 ژوییه میان ایران و گروه 1+5 در وین حاصل شد تصویب کرد. برجام علاوه بر توفیقات مورد اشاره دستاورد دیگری نیز داشت و موجب ارتقای مجدد روابط ایران و انگلیس پس از کشاکشی چند‌ساله شد.
آذرماه سال 90 بود که عده‌ای با حمله به سفارت انگلیس پرچم آن را پایین کشیدند و خواستار تعطیلی سفارت این کشور در تهران شدند که انگلیسی‌ها نیز در اعتراض به این اقدام تمام کارکنان سفارت خود را از ایران خارج کردند و به ایرانی‌ها نیز فرصت دادند به سرعت خاک این کشور را ترک کنند و حالا چند سال پس از این واقعه و با حل و فصل شدن وضعیت پرونده هسته‌ای ایران، فیلیپ هاموند وزیر خارجه‌شان را راهی تهران کردند تا ضمن گشایش مجدد سفارتخانه انگلیس در ایران، نخستین وزیر خارجه انگلیس باشد که پس از 12 سال به تهران سفر می‌کند. البته بنا بر سیاست‌های در نظر گرفته شده قرار است دو کشور همچنان در سطح کاردار (در گذشته غیر‌مقیم بود که پس از سفر هاموند به مقیم تبدیل شد) به کار خود ادامه دهند و برای تعیین سفرای دو کشور نیز در آینده تصمیم‌گیری کنند. به نظر می‌رسد پازل حضور وزرای خارجه قدرت‌های بزرگ اروپایی در ایران با حضور فرانک والتر اشتاین مایر در ماه جاری کامل شود.
پازلی که تکه‌های آن پس از توافق 14 ژوییه به آرامی کنار هم قرار گرفت و پس از تصویب قطعنامه 2231 عملیاتی شد. قطعنامه‌ای که ذیل فصل هفتم منشور سازمان ملل به تصویب رسید و تمامی قطعنامه‌های تحریمی پیش از خود را متوقف کرد. آن‌طور که مصطفی زهرانی، مدیرکل دفتر مطالعات سیاسی وزارت امور خارجه، می‌گوید تقریباً همه کشورهایی که به نوعی موضوع ناامنی بین‌المللی و بر مبنای فصل هفتم منشور این تعداد قطعنامه گرفتند، معمولاً سرنوشت‌شان با جنگ و نه با دیپلماسی خاتمه می‌یافت این در حالی است که دیپلمات‌های ایرانی با تجهیز به سلاح دیالوگ و مذاکره توانستند کشور را به سلامت از هفت‌خوان مذاکرات عبور دهند و به نظر می‌رسد همین راهکار را هم در حل و فصل مناقشات منطقه‌ای به کار گرفته‌اند.