بازگشت حیات

آمارهای ثبت‌شده تاریخ 60‌ساله مکتوب شدن میزان بارندگی در ایران نشان می‌دهد، حجم بارندگی امسال از همه بارندگی‌های ثبت‌شده درازمدت ایران بیشتر بوده است. با این حال این آمارها به این معنی نیست که این بارش بیشترین بارشی است که طبیعت ایران تجربه کرده باشد. قدمت ثبت آمارهای بارندگی در ایران بسیار کم است. داغ‌آب رودخانه‌ها البته نشان می‌دهد که رودخانه‌ها سیلاب‌های مشابهی را تجربه کرده‌اند.

بستر رودخانه کارون زمانی 150 متر بیشتر از امروز وسعت داشته است. این یعنی کارون سیل‌های به مراتب بزرگ‌تری را هم به خود دیده است. نمی‌توانیم با قطعیت بگوییم امسال پربارش‌ترین سال طبیعت ایران بوده است اما می‌توان گفت امسال یکی از پربارش‌ترین‌ها بوده است.

در صدر 10 شهر پر‌بارش جهان

در 10 روز اول فروردین سال جدید نام چهار شهر ایران دو بار به عنوان پرباران‌ترین شهرهای جهان عنوان شدند. شهرهایی که در مناطق خشک جهان واقع شده‌اند توانستند رکورد بارندگی را در مقایسه با آمازون و آرژانتین و هند هم بزنند. معمولاً شهرهای این مناطق جهان، بیشترین بارش‌ها را در دنیا دارند. گرگان، همدان، یاسوج و خرم‌آباد توانستند در لیست 10 شهر پرباران جهان قرار بگیرند.

این یک اتفاق کم‌نظیر است و نشان می‌دهد که رخداد بارندگی که ما تجربه کردیم، غیرعادی بوده است. سازمان هواشناسی جهانی نیز تاکید کرده ایران متاثر از یک جریان قطبی (جت استریم) شده است. از قطب تا خاورمیانه این اتفاق رخ داده است. البته کشورهای دیگری از سواحل شرقی مدیترانه تا سواحل غربی شبه‌قاره هند نیز تحت تاثیر این جریان بوده‌اند.

وارد دوره ترسالی نشده‌ایم

اینکه عده‌ای به غلط می‌گویند ما وارد دوره ترسالی شده‌ایم ناشی از کم‌دانشی است. زمانی ما می‌توانیم بگوییم وارد دوره خاصی از ترسالی یا خشکسالی شده‌ایم که دست‌کم پنج سال شرایط بارشی یا خشکی ادامه داشته باشد. در مورد بارش‌های اخیر به‌رغم غیرمتعارف بودن حجم بارش و سیلاب هرگز نمی‌توان گفت ما وارد دوره ترسالی شده‌ایم. در تاریخ حیات ایران ما دوره ترسالی سراغ نداریم و در هیچ سند و کتیبه‌ای چنین اتفاقی تجربه و ثبت نشده است.

در میانه دوران متعدد خشکسالی به یکباره ما با بارشی ناگهانی و حجم وسیعی از آب مواجه می‌شویم که به نوعی آن خسارت تحمیل‌شده خشکسالی به طبیعت را تا حدودی جبران می‌کند. بعد چند سال دوره نرمال داریم. عموماً ما درگیر خشکسالی هستیم و میانگین بارندگی در ایران اغلب کمتر از نرمال است. اما به یکباره در بعضی از سال‌ها بارش‌های بسیاری داریم که این میانگین را حفظ می‌کند.

میانگین بارندگی در ایران بر اساس داده‌ها 230 میلی‌متر است و در اغلب سال‌ها ما کمتر از 230 میلی‌متر بارش داشته‌ایم. ولی سالی مثل امسال به‌طور اتفاقی بارندگی بالاتر از میانگین قرار می‌گیرد و این کمبود تا حدی جبران می‌شود.

بارندگی اخیر اگرچه خساراتی به زیرساخت‌ها و اراضی کشاورزی وارد کرده اما در مساله محیط‌زیست فوق‌العاده موثر بوده است. در سال آبی 97-96 ما بدترین سال آبی خود را تجربه کردیم. پاییز گذشته از نظر خشکی در طول 60 سال گذشته بی‌سابقه بوده است. امسال بهترین سال آبی طی 60 سال گذشته را ثبت کرده‌ایم. بعد از یک خشکسالی بسیار شدید ما بارش‌های بسیار شدید را داریم. این اتفاق باعث می‌شود زمین تشنه ایران کاملاً سیراب شود و آبگیری خوبی در تالاب‌ها و دریاچه‌ها رخ دهد. 14 سال از آخرین سالی که تالاب گاوخونی به خود آب دیده بود گذشته است و امسال بالاخره تالاب گاوخونی سیراب شد. حدود 40 درصد تالاب بختگان آبگیری شده است. مسیل‌های قم، حوض سلطان، کویر نمک آبگیری شده است. شیرین‌سو همدان آبگیری شده و آب آن به کویر نمک ریخته است. اغلب مناطق خشک کشور بعد از مدت‌ها آب‌دار شدند. تمام منطقه ایرانی هورالعظیم آبگیری شده است. این میزان از آبگیری در تالاب‌ها و دریاچه‌های کشور، چشمه‌های تولید گرد و غبار را متوقف خواهد کرد. تخم‌ریزی پرندگان را بیشتر می‌کند. مصب ورودی این رودخانه‌ها به دریای عمان، خلیج فارس و مازندران از نظر مواد مغذی بسیار خوب خواهد شد. ماهیان از این طریق مواد غذایی مناسبی پیدا می‌کنند و تخم‌ریزی ماهیان افزایش خواهد یافت و محیط زیست دریایی ما بهبود پیدا می‌کند در نتیجه به صیادی مردم کمک خواهد شد. حاصلخیزی خاک افزایش پیدا می‌کند. این سیل باعث نمک‌شویی جلگه‌های مختلف از جمله خوزستان، میناب در هرمزگان، دشت پربال در شیراز و هامون در سیستان و مناطق مختلف کشور خواهد شد. بهبود پوشش گیاهی در کشور از نتایج این بارش‌ها و سیلاب‌هاست. اگر بارندگی حتی چند سال هم اتفاق نیفتد بسیاری از کانون‌های گرد و غبار برای مدتی متوقف خواهند شد. اما اینکه تصور شود با این بارندگی مشکلات منابع آب زیرزمینی حل می‌شود، تصور اشتباهی است. با این بارش نمی‌توان انتظار داشت مشکل آبخوان‌های کشور حل شود. به‌طور متوسط به ازای هر یک متر بارندگی که اتفاق بیفتد یک‌چهارم این آب در سفره‌های آب زیرزمینی ذخیره می‌شود. در باغ گیاه‌شناسی ایران که من کار می‌کنم شش حلقه چاه حفر شده است. سه تا از این چاه‌ها خشک شده است. سه تای دیگر را کف‌شکنی کرده‌ایم و به 200 متر رسیده است. من اسناد این باغ را نگاه می‌کردم در سال 1345 در 80متری به آب رسیده بودند. یعنی سطح آب زیرزمینی در غرب تهران 120 متر پایین رفته است. اگر قرار باشد این 120 متر جبران شود ما نیاز به 480 متر بارندگی داریم در حالی که امسال در بهترین شرایط به‌طور کلی 280 میلی‌متر باران آمده است. یعنی ما باید در طول دو تا سه هزار سال منتظر باشیم تا بتوانیم این جنایت را که در حق سفره‌های آب زیرزمینی کرده‌ایم، جبران کنیم.

تحمل بالای زاگرس

ممکن است این سوال به وجود بیاید که آیا بارش‌های اخیر در زاگرس می‌تواند خشکیدگی و مرگ بلوط‌ها را متوقف کند. پاسخ حتماً مثبت است اما باید بدانیم زاگرس قدمتی دست‌کم ده‌ها هزارساله دارد. زاگرس خشکی‌های بیشتر از این را هم تحمل کرده است. باید در نظر بگیریم که در مورد زاگرس باید یکسری دستورالعمل‌ها اجرا شود. یعنی ما اجازه کشت در زیراشکوب جنگل را ندهیم.

چرای بیش از حد متوقف شود و نهال‌های جدید در جنگل‌های زاگرس سبز شود. یکی از مهم‌ترین مشکلات در زاگرس که در طول یکی دو هفته زیر شدیدترین ریزش‌های باران و سیلاب بوده این است که نهال‌های جدید در زاگرس سبز نشده است. چون اجازه نشو و نما به جنگل داده نشده است. یکی از دلایل افزایش خسارات سیل و میزان جابه‌جایی خاک همین نکته است که جنگل و رویشگاه‌های جنگلی در زاگرس و هیرکانی در شمال به شدت تخریب شده است.

در زاگرس 30 درصد رویشگاه‌ها از دست رفته است. این میزان تخریب در جنگل‌های هیرکانی 50 درصد است و این نشان می‌دهد که سیلاب به چه دلیل توانسته چنین حجمی از جابه‌جایی خاک را انجام دهد و برای نمونه پلدختر را در گردابی از چسبنده‌ترین ذرات خاک فرو برد. بی‌تردید اگر جنگل‌های زاگرس و هیرکانی حفظ شوند علاوه بر ارزش‌های اکوسیستمی و کیفیت آب و... می‌تواند خسارات ناشی از سیلاب‌های فوری و عظیم مانند آنچه در امسال رخ داده است را کاهش دهد.