فاش‌گویی و فاش‌نویسی
نقش متقابل دولت و بخش خصوصی در سالم‌سازی فضای کسب‌وکار چیست؟
نظرخواهی‌های چندباره از فعالان صنعتی و اقتصادی و همچنین از شهروندان درباره موانع شفاف و عادی شدن کسب‌وکارها و راه افتادن اقتصاد ایران در مسیر رشدهای بالاتر نشان می‌دهد که «فساد» یکی از دلایل اصلی است. فساد اقتصادی البته نه‌تنها در ایران بلکه در هر جامعه‌ای و با هر میزان از توسعه‌یافتگی اخلال ایجاد می‌کند و اجازه رشد و توسعه پایدار را نمی‌دهد.
نظرخواهی‌های چندباره از فعالان صنعتی و اقتصادی و همچنین از شهروندان درباره موانع شفاف و عادی شدن کسب‌وکارها و راه افتادن اقتصاد ایران در مسیر رشدهای بالاتر نشان می‌دهد که «فساد» یکی از دلایل اصلی است. فساد اقتصادی البته نه‌تنها در ایران بلکه در هر جامعه‌ای و با هر میزان از توسعه‌یافتگی اخلال ایجاد می‌کند و اجازه رشد و توسعه پایدار را نمی‌دهد. فساد اقتصادی رفتار شهروندان را دگرگون کرده و آنها را از کار، تلاش و برنامه‌ریزی برای بهبود زندگی در یک دوره معین بازمی‌دارد. وقتی فعالان اقتصادی می‌بینند یک یا چند نفر از همتایان آنها با استناد به برخی مسائل و ارتکاب فساد اقتصادی سودآوری بالاتر و بیشتری نسبت به آنها دارند به‌طور قطعی احساس زیان کرده و وسوسه می‌شوند که در راه فساد قرار بگیرند. بدیهی است که این اتفاق در عمل رخ نمی‌دهد و بسیاری از فعالان اقتصادی در مسیر بدراهی قرار نمی‌گیرند اما این احساس غبن و وسوسه‌ای که مدام آنها را تحریک می‌کند کار را دشوار می‌کند. وقتی جوانان دانشگاهی می‌بینند فردی از میان آنها دارای امکانات مادی با فاصله زیاد است و پس از تحقیق می‌فهمند که منافع خرید امکانات مثل خودرو از مسیر فساد به دست آمده است با آسیب روحی مواجه شده و دنبال این می‌روند که فساد را دست‌کم شناسایی کنند.
سرچشمه فساد
مطالعات تجربی در همه کشورهایی که درگیر داستان تاسف‌بار رشد فساد اقتصادی شده‌اند و همچنین مطالعات اندیشمندان نشان می‌دهد اقتصاد دولتی و متمرکز و فقدان رقابت شاهراه زاد و رشد فساد بوده و هست. اندیشمندان می‌گویند قدرت متمرکز اصولاً فسادآور است و این در موضوع و مقوله اقتصاد کاربرد قابل اعتنایی دارد. وقتی قرار باشد دولت سد بسازد، راه بسازد، فرودگاه بسازد، پالایشگاه و کارخانه فولاد بسازد، ارز توزیع کند، تعرفه‌ها را تعیین کند، مزد و حقوق را تعیین کند، کالاها را قیمت‌گذاری کند و... بدون تردید زمینه‌های فساد را آماده می‌کند. این به تجربه اثبات شده است که عده‌ای هستند که به هر حال در برابر وسوسه دادن رانت و امتیاز و انحصار که اجزایی از فساد هستند مقاومت کمتری دارند و در نهادهای دولتی ممکن است درها را باز بگذارند. این یک اتفاق عادی است و به هر حال مقاومت در برابر فساد نیازمند آموزش، اخلاق و تربیت خانوادگی و اجتماعی است و باید احتمال وقوع فساد را همواره بالاتر از صفر دانست. در بیرون از نهادهای دولتی نیز کسانی هستند که به‌جای فعالیت آبرومندانه و برنامه‌ریزی‌شده با دیدن رانت‌ها که آنها را به فساد تشویق می‌کند به سوی این فکر می‌روند که باید از این رانت و فساد استفاده کنند.
زیان فساد
فساد می‌تواند همه جامعه را در ابعاد تکان‌دهنده‌ای وارد جریان فساد کرده و همه گوشه و کنارهایی را که ممکن است از شر فساد درامان باشند نیز تحت تاثیر قرار دهند. تجربه جامعه بشری و تجربه‌های فردی و مطالعات روان‌شناسانه نشان می‌دهد وقتی چرخ فساد راه می‌افتد شاید ابتدا با سرعت کم حرکت کند، اما در ادامه با شتاب به چرخش ادامه می‌دهد و به حالتی می‌رسد که نگه داشتن آن ناممکن است. کشاورزان، کارگران، پیشه‌وران، فعالان بخش خصوصی و خانواده‌ها هر کدام به نوعی در سطوح و اندازه‌های گوناگون از فساد آسیب می‌بینند و احتمال اینکه در نهایت کار، یک گروه باشند که از فساد دور مانده‌اند ناممکن می‌شود. اما زیان فساد به فعالان بخش خصوصی در تعامل با نهاد دولت بیشتر از هر جای دیگر نمود و نشانه دارد. بخش خصوصی اصیل و ناب که برای فعالیت خود و برای نام و نشان خود حرمت قائل است و نمی‌تواند یا نمی‌خواهد وارد جریان فسادآلود شود بیش از هر قشر در معرض فساد قرار دارد. گرفتن مجوز از ده‌ها اداره دولتی برای شروع یک کسب‌وکار در هر حوزه صنعتی یا تجاری شروعی برای احتمال وقوع فساد است. مدیران میانی دولت و حتی مدیران پایین‌تر تصور می‌کنند دادن امکان به یک فرد برای شروع کسب‌وکار یک امتیاز مهم است که او را ثروتمند و پولدار می‌کند و باید تا جایی که می‌شود از دادن امتیاز امتناع کرد یا اینکه احتمالاً به ازای دادن امتیاز چیزی از متقاضی کسب‌وکار دریافت کرد. پس از این مرحله و در شروع به فعالیت پس از راه‌اندازی بنگاه حالا زمان آن می‌رسد که برای تامین منابع مالی به نهادهای پولی و بانکی مراجعه شود. در صورتی که نرخ بهره بانکی به‌طور مثال بسیار کمتر از نرخ تورم باشد تقاضا برای دریافت اعتبارات به اوج می‌رسد و بنگاه‌های اصیل برای دریافت وام در آخر صف قرار می‌گیرند. احتمال وقوع فساد در اینجا نیز وجود دارد. در گمرک، اداره مالیاتی، اداره‌های تامین اجتماعی، در سازمان عرضه کالا به جامعه اخلال ایجاد کرده و هر کدام از آنها یک میدان مین برای انفجار فسادآلود به حساب می‌آیند. بخش خصوصی در این وضعیت انحصاری چه باید کند؟ آیا می‌توان برای همه عمر از این میدان مین جان سالم به در برد. کار دشوار و پیچیده‌ای است که مردان و زنانی از جنس ضدفساد نیاز دارد تا از این میدان به سلامت عبور کنند.
بخش خصوصی ایران
در همه سال‌های اخیر و پس از آشکار شدن ابعاد فساد اقتصادی و پیامدهای آن بر فعالیت آبرومندانه فعالان صنعتی و درک این مساله که فساد، حیات اقتصادی جامعه را پوک می‌کند بخش خصوصی ایران پیشگام مبارزه با فساد شده است. برگزاری دست‌کم چهار همایش در اتاق بازرگانی تهران، برگزاری نشست‌های متعدد در کمیسیون‌های مربوطه در اتاق ایران و تهیه گزارش‌های متعدد درباره ضرورت شناخت ابعاد فساد و راه‌های جلوگیری از زاد و رشد مناسبات فسادآلود نشان‌دهنده عزم بخش خصوصی برای فسادزدایی بوده و هست. فعالان خصوصی ایران نیک می‌دانند در جریان فسادآلود تنها کسانی برنده‌اند که از رانت‌ها سود برده و ترس و واهمه‌ای از دادن رشوه ندارند و نام و نشانی هم در بازارها ندارند و بدنامی برایشان دشواری ایجاد نمی‌کند و به همین دلیل جداسازی این دو گروه را یک ضرورت می‌دانند.
راه‌های مقابله با فساد
بخش خصوصی ایران برای مقابله با فساد چند کار باید انجام دهد و البته این کار سخت و زمانبر است که به برخی از آنها اشاره می‌شود.
فاش کردن: اگر مدیران تشکل‌های کارفرمایی در بخش‌های گوناگون ضرورت مقابله با فساد را درک کرده و اعضای خود را متقاعد کرده‌اند که به‌جای رانت‌خواری احتمالی باید راه‌های مشروع سودآوری شناسایی شود باید بدون تردید آن را فاش سازند. پس از آنکه اراده‌ها برای مقابله با فساد آشکار شد باید آن را با صدای بلند و از مسیر انواع رسانه‌های موجود به اطلاع افکار عمومی رساند که قرار است با فساد مقابله شود. رساندن پیام مبارزه با فساد به مردم از طریق بخش خصوصی یک امتیاز مهم است و باید به آن توجه کرد. بنابراین باید ابزار فاش‌گویی و فاش‌نویسی فراهم شود و از هزینه کردن سرمایه در این بخش سر باز نزد.
دولت الکترونیکی: تجربه جامعه بشری نشان می‌دهد به میزانی که مناسبات رودررو در میان کارگزاران دولتی و متقاضیان خدمت از دولت به ماشین سپرده شده و رودررویی به محاق رفته است احتمال وقوع فساد کمتر شده است. بخش خصوصی ایران باید درباره الکترونیکی شدن دولت اصرار و همه راه‌های ممکن برای رخ دادن این اتفاق را طی کند. الکترونیکی شدن ثبت سفارش واردات و صادرات، احتمال الکترونیکی شدن دریافت و پرداخت منابع ارزی و بانکی به وسیله بنگاه‌های خصوصی راهی برای کاهش فساد در تجارت و در بانک‌هاست که دو محل مهم در ارتکاب فساد به حساب می‌آیند. قانون الکترونیکی شدن دولت وجود دارد و باید بر این کار اصرار کرد.
گام اصلی: علاوه بر دو مورد مهم یادشده برای مقابله با فساد، بیشترین همت بخش خصوصی باید این باشد که نهاد دولت و روشنفکران و فعالان صنعتی و سیاست‌ورزان را متقاعد کند که نقش و سهم دولت در فعالیت‌های اقتصادی به‌طور اصولی و قطعی کاهش یابد. تا زمانی که دولت در تصدی‌گری، انحصار در تولید قانون و انحصار در دادن مجوز یا لغو مجوز دست بالا را دارد امکان مقابله با فساد کمتر خواهد شد. دولت باید بداند که بخش خصوصی در مسیر کاهش اختیارات دولت و کاهش تصدی‌گری پایدار و استوار است و اگر این درک پدیدار شود احتمال اینکه مقاومت انجام شود کمتر خواهد شد.
