شفافیت زعفرانی

بورس به طور قطع یکی از شفاف‌ترین مکانیسم‌هایی است که در هر اقتصادی برای تعیین قیمت بر مبنای عرضه و تقاضا مشغول به کار است و نرخ‌ها در آن می‌تواند محل قابل اتکایی برای تصمیم‌گیری‌های رقابتی باشد. در واقع، در اقتصادهایی که مبنای حرکت آنها، عرضه و تقاضا و تلاش برای شفافیت هرچه بیشتر در معاملات کالایی است، بورس می‌تواند از جمله ابزارهای مهمی باشد که با فراهم آوردن بسترهای مناسب برای چانه‌زنی قیمتی میان عرضه‌کننده و متقاضی، زمینه‌ساز مدیریت هرچه بهتر در فرآیند عرضه و تقاضا می‌شود.

ماموریت بورس کالا در ایجاد شفافیت

در این میان بورس کالا نیز در ایران با ماموریت ایجاد بازاری شفاف برای تسهیل معاملات و کشف نرخ قیمت کالاهای اساسی و مواد اولیه واسطه‌ای بر اساس مکانیسم عرضه و تقاضا، ضمن تضمین تعهدات طرفین معامله، ابزارهای تامین مالی و مدیریت ریسک را در اختیار فعالان بازار قرار می‌دهد.

آن‌گونه که در چشم‌اندازها و ماموریت‌های بورس کالا هم به صراحت ذکر شده، بورس کالای ایران در افق چشم‌انداز، مرجع قیمت‌گذاری کالاهای اساسی و مواد اولیه واسطه‌ای در منطقه و یکی از گزینه‌های اولویت‌دار تولیدکنندگان برای تامین مالی و پوشش ریسک تجاری است. پس تا اینجای کار، ماموریت‌ها و چشم‌اندازهای مشخصی برای بورس کالا در نظر گرفته شده که البته طی سال‌های گذشته نیز تلاش شده به‌خصوص در عرصه کالاهای سنتی، بورس کالا نقش‌آفرینی کرده و مکانیسمی را فراهم آورد که قیمت کالاها در فرآیند عرضه و تقاضا تعیین شود.

از ماه‌های پایانی سال 95 بسترسازی برای معاملات گواهی سپرده زعفران در بورس کالا با همکاری اتحادیه مرکزی تعاونی‌های روستایی و برخی تشکل‌های استانی انجام شده و با وجود همه مقاومت‌ها و کاستی‌هایی که وجود داشته است، زعفران وارد بورس کالا شده تا شفافیت را تجربه کند. این در حالی است که بورس کالا در تمامی دنیا باعث کشف قیمت واقعی و رویارویی مثبت تولیدکننده و خریدار شده است؛ به نحوی که در یک فضای شفاف و رقابتی زمینه و بستر برای یک رقابت سالم فراهم آمده و هر دو طرف، بدون واسطه و هزینه‌های دلالی، سبب رشد یکدیگر شده‌اند. این در حالی است که در ایران به دلیل وجود کشاورزی سنتی و راهکارهای خرید و فروش محصولات کشاورزی با راهکارهای بعضاً غیرنوین، ضرباتی به خریداران و عرضه‌کنندگان محصولات مهمی از جمله پسته و زعفران وارد شده است، در حالی که بورس به عنوان یک بازار مدرن در سال‌های اخیر تلاش کرده تا محصولاتی از جمله پسته و زعفران ایرانی را به این گردونه رقابتی معاملات وارد کرده و شرایط را به نحوی پیش برد که کشاورزان و بعضاً صادرکنندگان از مزایای فراوان آن بهره‌مند شوند.

حال در شرایطی که زعفران‌کاران، تولیدکنندگان و صادرکنندگان عمده این محصول متمرکز شده و در یک محیط و فضای رقابتی همچون بورس کالا تلاش به معامله محصولات خود داشته باشند، به طور قطع عواید بسیاری را حاصل خواهند کرد که از جمله مزیت‌های راه‌اندازی یک بازار شفاف و رقابتی است که در آن، واسطه‌ها و دلالان نقشی نداشته و قیمت با مکانیسم عرضه و تقاضا تعیین می‌شود.

 در عین حال، بورس کالا می‌تواند شرایطی را برای زعفران ناب ایرانی فراهم کند تا رهبری قیمت در بازارهای جهانی را بر عهده گیرد و قیمت شاخص زعفران در دنیا را تعیین کند؛ این‌گونه است که این ابزار قدرتمند به طور قطع یکی از مفیدترین ابزارهایی خواهد بود که فعالان این عرصه برای داد و ستد محصول خودبه چشم دیده‌اند.

زعفران در بورس کالا

زعفران هم یکی از کالاهایی است که به طور قطع، راه‌اندازی مکانیسم‌هایی همچون بورس کالا برای خرید و فروش و قیمت‌گذاری این محصول تولیدی ایران، می‌تواند زمینه‌ساز رقابت قیمتی عادلانه باشد. در واقع، اصل بر معامله زعفران در بورس کالا نیز همچون سایر کالاها، بر قوانینی مبتنی است که پایه آن عرضه و تقاضاست. نکته حائز اهمیت در این میان آن است که این شفافیت باید در تمام معاملات بورسی از جمله زعفران به نحوی حاکم باشد که هیچ‌گونه محدودیتی که مکانیسم عرضه و تقاضا را به هم می‌زند، پیش‌روی معاملات قرار نگیرد؛ چراکه هرگونه دخالت در این حوزه منجر به این می‌شود که اصل مکانیسم بورس کالا به هم بخورد؛ به‌خصوص اینکه باید مراقب باشیم از مکانیسم‌هایی مثل سهمیه‌بندی و محدودیت‌های معامله استفاده نکنیم.

در این میان یکی از مزیت‌های بورس کالا برای معامله‌گران زعفران آن است که تولیدکننده نیز خود به صورت مستقیم می‌تواند وارد عمل شده و محصول خود را بدون واسطه بفروشد، این امر در کشف حقیقی قیمت کمک شایانی خواهد کرد.

در واقع این مکانیسم عرضه و تقاضا به نوعی است که طرف عرضه، محصول خود را عرضه کرده و قیمتی را ارائه می‌دهد که می‌تواند بالاتر از حد متوسط بازار یا پایین‌تر از آن باشد، اما این طرف تقاضاست که تعیین‌کننده می‌شود و کالا را می‌خرد، ممکن است که طرف عرضه با هر قیمتی کالای خود را در بورس ارائه دهد، ولی برای آن تقاضا وجود داشته باشد و معامله صورت گیرد، بنابراین آن فرد خریدار نیز با حاشیه سود معقول خود آن را به بازار دیگری صادر کرده یا شاید با فرآوری یا بسته‌بندی زمینه‌ساز تغییر در قیمت آن شود و برای آن ارزش‌افزوده ایجاد کند. این یک روال منطقی در بازار آزاد و مکانیسم عرضه و تقاضاست.

ورود به رینگ بین‌المللی، زمینه‌ساز حضور در بازارهای جهانی

به هر حال اکنون بررسی‌ها نشان می‌دهد که زعفران در بورس کالا و معاملات روزمره آن، جای خود را باز کرده است و تقریباً دو سالی است که زعفران وارد بورس شده و مشوقی را برای معاملات شفاف این کالا فراهم کرده و روزبه‌روز نیز استقبال از آن بیشتر می‌شود؛ چراکه با افزایش قیمت‌های بین‌المللی، قیمت این محصول نیز بالاتر می‌رود و خریدار هم می‌تواند آن را با سود بیشتری صادر کند، به هر حال حتماً حضور بورس کالا برای معامله این کالا بسیار موثر است.

 نکته حائز اهمیت این است که استفاده از مکانیسم بورس کالا برای هر کالایی، یکی از گام‌های حرکت بر مبنای اقتصاد آزاد است که بهترین راهکار برای رقابت در هر اقتصادی به شمار می‌رود، به این معنا که در اقتصاد آزاد، همه چیز بر مبنای عرضه و تقاضا پیش می‌رود و لازم نیست به کسی دستبند بزنیم و از روش‌های قهری برای خرید و فروش کالا استفاده کنیم. البته در مکانیسم رقابتی، علاوه بر اینکه شفافیت وجود دارد، دولت نیز نظارت کافی داشته و هر فردی که درآمد بالاتری داشته باشد، باید مالیات هم بدهد، این در حالی است که این موضوع به نفع دولت و درآمدهای دولتی هم هست؛ اگرچه صادرکنندگان و صادرات مشمول معافیت مالیاتی است؛ اما اگر خریدار تولیدکننده و کارخانه‌دار باشد، باید در این مکانیسم شفاف معامله، بر اساس قوانین، مالیات هم بپردازد. نکته حائز اهمیت در این میان، انجام معاملات در مکانی است که شفافیت با خود به همراه دارد و همان‌طور که اشاره کردم، باعث مشخص شدن تکلیف خریدار و فروشنده می‌شود؛ به طوری که تمام معاملات مبهم و زیرزمینی که میزان نرخ و کسب سود برای فروشنده و خریدار مشخص نیست، از طریق عرضه محصولات در بورس کالا برطرف شده و تمام این موارد روشن می‌شود. واقعیت این است که طی چند سال گذشته، با ورود انواع محصولات به بورس کالا، قیمت‌ها، روند معاملات و عرضه و تقاضا شفاف شده و بهترین نرخ در تقابل عرضه و تقاضا مشخص می‌شود که هیچ راهی بهتر از این شیوه برای انجام معاملات و کشف قیمت‌ها که شائبه‌ای هم نداشته باشد، وجود ندارد.

نکته قابل توجه این است که زعفرانی که سال‌ها با زحمت زیاد کشاورزان تولید شده، به دلیل نبود قیمتی شفاف، عمدتاً واسطه‌ها و تجار بودند که از این نبود شفافیت سود برده‌اند اما امروز که قیمت در مسیر شفاف‌سازی است، برخی به بهانه حمایت از کشاورز، درصدد ایجاد موانع برای واقعی شدن قیمت زعفران هستند اما در حال حاضر کشاورزان از واقعی شدن نرخ زعفران در بورس کالا رضایت کامل دارند. در عین حال، تصمیم به عرضه زعفران از سوی وزارت جهاد کشاورزی در بورس کالا به منظور ساماندهی این بازار قابل تحسین است و شفافیت معاملات در بورس کالا باعث مشخص شدن اطلاعات افراد و اخذ مستمر مالیات از آنها می‌شود که یکی از مزیت‌های بورس نیز همین موضوع است. از طرفی اکنون اثبات شده که شفافیت، عامل اصلی کاهش فساد است و از این‌رو تمرکز معاملات در فضای شفاف بورس کالا، کاهش چشمگیر برخی از سوءاستفاده‌ها در بازار را به دنبال خواهد داشت.

البته در ابتدا ممکن بود که مقاومت‌هایی بر سر راه عرضه کالاهایی همچون زعفران به چشم بخورد؛ به‌خصوص اینکه باید از سال‌ها پیش در بورس کالا آغاز می‌شد تا امروز تنها مرجع قیمت این محصول در دنیا بودیم؛ در حالی که تا قبل از عرضه زعفران در بورس کالا، عده‌ای از موقعیت بازار سوءاستفاده می‌کردند، تمام کالاها را یکجا خریداری کرده و با سود کلان آن را به افراد دیگر عرضه می‌کردند اما از زمان ورود این کالا به بورس ضمن مشخص شدن قیمت‌ها، شرایط مناسبی برای خریدار و فروشنده فراهم شده که زمینه کاهش نگرانی آنها را برای انجام معاملات فراهم کرده است.

در این میان لازم است نگاهی هم به قیمت بالای زعفران در دنیا داشته باشیم. واقعیت آن است که قیمت زعفران در اکثر کشورها چند برابر نرخ ایران است، ضمن اینکه صادرات زعفران عموماً با نرخ‌های بالاتر از داخل و نزدیک به قیمت‌های بین‌المللی انجام می‌شود اما به دلیل آنکه تولیدکننده و کشاورز، امکان تقبل تمام هزینه‌های اولیه را ندارد، بنابراین به منظور تامین هزینه‌های زندگی، اقدام به فروش سریع زعفران می‌کند که با عرضه این محصول در بورس کالا، رفته‌رفته کل این فرآیند معیوب، اصلاح می‌شود و کشاورزان می‌توانند با قیمت واقعی به دور از جوسازی واسطه‌ها محصولاتشان را بفروشند.

اما اکنون باید پا را فراتر گذاشته و عرضه زعفران را در رینگ بین‌المللی بورس کالا داشته باشیم، چراکه بررسی‌ها نشان می‌دهد بین‌المللی شدن معاملات زعفران در بورس مزایای بسیار زیادی برای کشور به همراه دارد، این اقدام علاوه بر اینکه باعث کاهش قاچاق می‌شود، زمینه معاملات زعفران با برند ایرانی را فراهم می‌کند؛ سال‌هاست که به دنبال رشد جایگاه زعفران در دنیا هستیم اما همیشه از آن سخن گفته‌ایم که امروز باید با استفاده از ظرفیت بورس به مرجع قیمتی تبدیل شویم تا حرف اول در بازار زعفران دنیا را طلای سرخ ایران بزند.

آینده زعفران در بورس کالا

در این میان تداوم حضور کالاهای مهمی همچون زعفران که علاوه بر شکل‌گیری برخی رقابت‌های منفی در آن، ممکن است که حضور واسطه‌ها در خرید و فروش‌های غیربورسی برای آن هم رقم بخورد، در بورس کالا امری مهم به شمار آمده و البته باید به این نکته توجه داشت که اگر بخواهیم برنامه مشخصی در حوزه ورود زعفران‌کاران در بورس کالا و فروش محصولات در یک بازار رقابتی داشته باشیم باید نقش بخش خصوصی و تشکل‌ها در این حوزه بسیار قوی‌تر و پررنگ‌تر از قبل باشد.

در این راستا البته ممکن است مشکلاتی وجود داشته باشد که روند رقابتی در بورس کالا را کُند‌کند، بنابراین به نظر می‌رسد که با حضور پررنگ فعالان این حوزه و نیز برگزاری نشست‌های تخصصی می‌توان شرایط را برای اعتلای جایگاه زعفران در بورس کالا بیش از هر زمان دیگری فراهم کرد.

این‌گونه است که بخش خصوصی و مقامات سیاستگذار در بورس کالا می‌توانند با همفکری، گام‌های موثری در بروز هرچه بیشتر شفافیت در این حوزه بردارند.

نکته حائز اهمیت آن است که بتوان از بستر بورس کالا به منظور استفاده موثر از سرمایه‌های همه بخش‌ها استفاده کرد، به این معنا که می‌توان در حوزه زعفران در بورس کالا نیز زمینه‌ای را فراهم کرد تا سرمایه‌های سرگردان به سمت تولیدکنندگان خرد و کوچک حوزه زعفران متمرکز شوند و بتوان با به‌کارگیری تکنولوژی‌های نوین و زمینه‌سازی برای بسته‌بندی هر چه بهتر زعفران تولیدکنندگان و کشاورزان، زمینه ارزش‌آفرینی و ایجاد ارزش‌افزوده هرچه بیشتر را فراهم کرد. البته که نباید در بازار زعفران، موضوعی مثل برندسازی را نیز فراموش کرد؛ چراکه برندسازی همواره ارزش‌افزوده بالایی را برای کشور تولید می‌کند.

سختی‌های ارزآوری برای صادرکنندگان

در این میان آنچه به صورت غیرمستقیم می‌تواند تولیدکنندگان و عرضه‌کنندگان زعفران در بورس کالا را هم متاثر کند، موضوع صادرات و پیچیده‌تر شدن فرآیند صادراتی بسیاری از کالاها از جمله آن دسته از محصولاتی است که اتفاقاً برای کشور ارزآوری بیشتری دارند. واقعیت آن است که برخی شیوه‌های نقل و انتقالات ارزی و بازگشت ارز حاصل از صادرات، زمینه را برای کاهش صادرات محصولات مختلف از جمله زعفران کاهش داده و بنابراین ممکن است این موضوع، معاملات زعفران را هم تحت‌الشعاع خود قرار دهد، چراکه به تبع آن تقاضا ممکن است کم شود و همین موضوع عرضه‌کنندگان را متاثر کند.

واقعیت آن است که اکنون بخشنامه‌های متعدد صادراتی در حوزه‌های مختلف توانسته صادرکنندگان را با اما و اگرهای بسیاری مواجه سازد و نوعی به‌هم‌ریختگی را هم ایجاد کند. سیاستگذار ابتدا به صادرکنندگان الزام کرد که باید ارز حاصل از صادرات خود را در سامانه نیما برگردانند، البته پیمان و تعهد هم اخذ می‌شود که باید همه صادرکنندگان ارز حاصل از صادرات خود را به کشور برگردانند، در حالی که تا پیش از این هم این اتفاق رخ می‌داد و صادرکنندگان شناسنامه‌دار کشور ارز خود را برای تولید محصولات صادراتی جدید، به کشور برمی‌گرداندند چراکه نیاز به نقدینگی دارند و اگر فردی تولیدکننده باشد، به طور قطع ارز خود را برای تامین مواد اولیه نیاز داشته و به چرخه اقتصادی برمی‌گرداند تا محصول جدید تولید کرده و صادر کند.

 در این میان البته ممکن است عده‌ای بسیار اندک از صادرکنندگان نیز تخلف کنند و بازگشت ارز را صورت ندهند اما به طور قطع، در بدبینانه‌ترین شرایط میزان آنها کمتر از 100 میلیون دلار است، در حالی که صادرات غیرنفتی ایران به 40 میلیارد دلار می‌رسد و نباید به خاطر 100 میلیون دلار، جلوی صادرات 40 میلیارددلاری را سد کرد و به صادرات ضربه زد. پس به طور قطع هرگونه تصمیمی که به نوعی مرتبط با تولید و صادرات از جمله معامله زعفران در بستر بورس کالاست، باید با سیاستگذاری و ریل‌گذاری بسیار دقیق صورت گیرد تا مشکلی ایجاد نشود.

به طور قطع، بسیاری از تولیدکنندگان سال‌های سال صادرات کرده و شناسنامه‌دار و شناخته‌شده هستند، بنابراین علاوه بر اینکه باید ارز حاصل از صادرات خود را به کشور برگردانند، باید از سوی دولت مورد حمایت هم قرار بگیرند. مجموعه سیاستگذاری‌ها باید به نحوی باشد که به صادرکنندگان اعتماد کرد، ضمن اینکه کارآفرینان، تولیدکنندگان و عرضه‌کنندگان کالا در بورس باید مورد توجه دولت قرار گیرند و سیاستگذاران مجموعه شرایطی را برای تولیدکنندگان و عرضه‌کنندگان در نظر بگیرند که منجر به افزایش تولید و عرضه محصولات و تصاحب هرچه بیشتر بازارهای صادراتی شود.

از سوی دیگر، هرگونه قوانین و مقرراتی که قرار است از سوی سیاستگذاران در هر بخشی از اقتصاد از جمله بورس‌های مختلف وضع شود، بهتر است با نظر و مشورت فعالان اقتصادی و بخش خصوصی و ذی‌نفعان آن باشد، این‌گونه است که می‌توان امیدوار بود، نهادهایی مثل بورس کالا بتوانند در این حوزه موفق وارد عمل شده و زمینه‌ساز تحولات مثبت شوند.

 جمع‌بندی

در خاتمه باید به این نکته به عنوان جمع‌بندی اشاره کرد که آنچه مسلم است آنکه زعفران ایرانی بر اساس برآوردها، سالانه 400 میلیون دلار برای کشور ارزآوری دارد و اگر بتوانیم مکانیسم درستی بر عرضه آن حاکم کنیم، می‌توان این ارزش‌افزوده را بیشتر کرد. به نحوی که در صورت برندسازی و رفع مشکلات صادراتی می‌توان امیدوار به رشد قابل توجهی بود؛ این در شرایطی است که بازاری مثل زعفران همانند بسیاری از محصولات کشاورزی، به دلیل فعالیت گسترده دلالان و واسطه‌ها از مسیر اصلی خود منحرف شده و سود واقعی آن بعضاً به جیب غیرتولیدی‌ها و واسطه‌ها می‌رود.